English
اعمال فیلتر
0 نظر
بخش چهاردهم
و من حسد اهل البغى الموده.
حسد
بحث ما در تبيين و تفسير دعاى حضرت سجاد (ع) به اينجا رسيد كه مى فرمايد:«خدايا حسد و رشك اهل بغى را به مودت تبديل كن.» حال يا حسد خود فرد دعاكننده را و يا حسد اهل بغى را. احتمالات ديگرى هم هست كه ما فعلا نمى خواهيم وارد آنها بشويم، اما در هر حال منظور حضرت اين است كه حسد تبديل به مودت شود.
غبطه و منافسه
در توضيح حسد گفته اند كه معمولا با دو لفظ غبطه و منافسه مى آيد و على رغم اينكه گاهى به جاى يكديگر استعمال مى شوند ولى معانى متفاوتى دارند. ما براى روشن شدن معناى حسد، ناچاريم كه ابتدا اين دو لفظ را توضيح دهيم.
غبطه عبارت است از آرزوى داشتن نعمتهايى كه ديگران از آن برخوردارند، البته بدون داشتن بخل و كينه نسبت به آنان. مثلا انسان مى بيند اطرافيانش و يا دوستان و آشنايانش نعمتهايى دارند كه او ندارد، لذا او هم از خدا تقاضا مى كند كه از آن نعمتها برخوردار شود. نكته ى مهم در اينجا اين است كه نسبت به نعمتهاى ديگران بخيل نيست بلكه خوشحال هم هست و چه بسا دعا مى كند كه نعمتهاى آنان فراوانتر هم بشود، ولى در عين حال آروزيش اين است كه خودش هم از آن نعمتها برخوردار گردد. اين آرزو اصلا بد نيست، بلكه خوب هم هست. حتى در بعضى موارد واجب است، مانند اينكه يك كسى نماز خود را خوب مى خواند و واجبات دينى را به نحو احسن انجام مى دهد، در چنين جايى مقتضاى ايمان اين است كه انسان آرزو كند او هم در اين موارد بتواند
مثل آن شخص فرايض دينى را به نيكى، به جاى آورد. غبطه، بعضى اوقات مباح است مانند اينكه انسان آرزو كند كه از نعمتها و ثروتها و مالهايى كه ديگران در اختيار دارند، او نيز برخوردار شود. اين آرزو گر چه واجب نيست ولى مانعى هم ندارد.
اما منافسه. تنافس به معناى همچشمى و رقابت است. فرق بين منافسه و غبطه در اين است كه آروزيى كه انسان در غبطه دارد، در منافسه به عمل مى گذارد، يعنى به دنبال آرزوى دارا شدن، اقدام هم مى كند تا مالدار بشود. اين هم خوب است. اين معنا در روايت هم وارد شده است، آنجا كه مى فرمايد:
«لا حسد الا فى اثنين: رجل اتاه الله مالا فهو ينفق منه آناء الليل و آناء النهار، و رجل اتاه الله القرآن فهو يقوم به آناء الليل و آناء النهار.»
حسد تنها در دو مورد سزاوار است: اول در مورد كسى كه خداوند به او مال بسيار بخشيده است و او شب و روز، آن مال را انفاق مى كند، و دوم در مورد كسى كه خداوند نعمت تلاوت قرآن را به او عطا كرده است و او در نيمه هاى شب و ميان روز به آن اشتغال دارد.
لذا غبطه بردن و منافسه كردن بر كسى كه مال دارد و در راه خدا صرف مى كند و بر كسى كه عالم است و علم خود را در اختيار ديگران مى گذارد، ممدوح و مورد سفارش است. اما غبطه بردن در اعمال بد ممنوع است. مثلا غبطه خوردن به كسى كه ثروتمند بوده و ثروت خود را صرف عيش و نوش و فسق و فجور مى كند حرام است.غبطه بردن در امور خير، پاداش و ثواب فرد خير را نصيب انسان مى كند، يعنى كسى كه آرزو كد اى كاش از مال و ثروتى برخوردار بود تا آن را در راه خدا و امور خيريه مصرف مى كرد، ثواب همان فرد خير نصيب او هم مى شود، گرچه حالا دستش تهى باشد. كما اينكه حضرت رسول (ص) مى فرمايند:
«الراضى بفعل قوم فهو منهم.»
كسى كه به فعل گروهى راضى باشد، از آنان محسوب مى شود.
از اين رو اگر انسان از صميم قلب آروى انجام اين امور خير را داشته باشد، ثواب آن شامل او هم مى گردد، و يا در روايت آمده است كه:
«انما الاعمال بالنيات.
ارزش اعمال وابسته به غرض و هدف آنهاست.
اين از لطف و رحمت خداست، چرا كه مثلا فردى كه استطاعت حج رفتن ندارد ولى خالصانه آرزوى آن را از خدا مى كند، همانند فردى است كه مستطيع گشته و به حج رفته است و ثواب آن هم از جانب خدا نصيب او مى گردد. عكس اين مطلب هم صادق است، چه، اگر كسى كه مالش را صرف اعمال شر و فسق و فجور بكند و ديگرى آرزو كند كه اى كاش دارا باشد تا بتواند مانند آن شخص به فسق و فجور بپردازد، اين شخص با گناه و وزر و وبال شخص گناهكار شريك است. لذا غبطه بردن و منافسه كردن در امر خير، فضيلت و در امور نامشروع، گناه است.
قرآن به غبطه و منافسه سفارش مى كند، البته به غبطه اى كه براى خدا و با نيت صادق است، و نه براى تظاهر و رياكارى و به رخ مردم كشيدن، كه اين نوع غبطه بى فايده است. غبطه به كسى كه براى خدا مى خواهد مسجدى بسازد ولى چون مورد تعريف و ستايش مردم واقع مى شود و مورد وسوسه تعاريف آنان قرار گرفته، نيت قبلى خود را از ياد مى برد، از نوع منفى غبطه است، هر چند كه اقدام به ساخت مسجد عظيمى بكند.
غبطه و منافسه فقط بايد در راه خدا و براى انجام كار خير باشد. در چنين مواردى است كه خداوند امر به سبقت در امور خير فرموده است: (فاستبقوا الخيرات.)
در امور خير پيشى بگيريد.
و يا
(و سارعوا الى مغفره من ربكم.)
و بشتابيد به سوى آمرزش پروردگارتان.
منظور قرآن اين است كه، در امور خير مسابقه بگذاريد، سعى كنيد از يكديگر پيشى بگيريد. يعنى مسارعه كنيد، مسارعه غير از سرعت گرفتن است، مسارعه يعنى با هم شتافتن و با هم تند حركت كردن و يا در قرآن مى فرمايد:
(ان الابرار لفى نعيم... يسقون من رحيق مختوم ختامه مسك و فى ذلك فليتنافس المتنافسون.)
همانا نيكان در نعمت بسيار هستند. از شراب خالص بى غش به ايشان مى نوشانند. مهر آن پيمانه، مشك است و بايد كه رغبت كنندگان در اين شراب رغبت كنند.
لذا در امور خير، مسارعه كردن و مسابقه گذاشتن، غبطه بردن و منافسه كردن از امورى است كه بسيار به آن سفارش شده است و حتى در بعضى جاها مقتضاى ايمان است.
اما حسد زمانى است كه انسان نسبت به نعمتهايى كه خداوند در اختيار ديگران قرار داده است ناراحت باشد. آرزو كند كه ديگران آن نعمتها ر نداشته باشند. حتى اگر از دستش ساخته باشد سعى كند كه آن نعمتها را از آنها زايل بكند و از بين ببرد. حسد از صفات بسيار مذمومى است كه دنيا و آخرت انسان را تباه مى كند. اينكه انسان نتواند خوشى و آسايش ديگران را ببيند و بخواهد كه خوشيها از ديگران سلب گردد، از نهايت پستى طبع ناشى مى شود. حسد در آيات و احاديث به شدت تقبيح شده است. از جمله حديثى است كه مى فرمايد:
«ان الحسد لياكل الايمان كما تاكل النار الحطب.»
همانگونه كه آتش هيزم را مى سوزاند و از بين مى برد، حسد هم ايمان را نابود مى سازد.
انگيزه هاى حسد
حال اين سوال مطرح مى شود كه چه چيزى باعث مى شود كه انسان حسد بورزد؟ و انگيزه هاى حسادت چيست؟ در اين باره عوامل متعددى را برشمرده اند، از جمله:
1- دشمنى: زمانى كه انسان با كسى دشمنى دارد، از خوشحالى و توانمندى او احساس نفرت و حسد مى كند.
2- حب رياست كسى كه طالب جاه و مقام باشد، وقتى ببيند كسى مثلا از همترازانش به مقامى رسيده است كه او از آن محروم است حسادت مى ورزد.
3- اشتراك مقاصد: يكى ديگر از عوامل حسادت، هدف و مقصد واحد است در ميان اعضاى يك گروه، مانند فرزندان يك خانواده، كارگران يك كارخانه، كارمندان يك موسسه، شاگردان يك مدرسه و از اين قبيل، اينها معمولا به هم حسد مى ورزند. زيرا همه ى آنها در گروه خود داراى هدف واحد هستند و اگر يكى از آنها زودتر و يا بهتر به اين هدف برسد و ديگران نتوانند، ممكن است كسانى كه به اين هدف مشترك نرسيده اند، به آن فرد حسد بورزند.
و يا مثلا فرزندان يك خانواده، كه والدين آنها نسبت به يكى محبت بيشترى داشت باشند- كه البته نبايد اين طور باشد و محبت والدين بايد بين فرزندانشان به خوبى تقسيم شود- ممكن است فرزندان ديگر به او حسادت بورزند. مانند برادران يوسف كه فقط به خاطر محبت بيشتر پدر به يوسف، به او حسد ورزيدند و نهايتا كار به آن جايى رسيد كه مى دانيد. يا مانند شاگردان يك مدرسه كه اگر يكى درسش از ديگران بهتر بود و معلم به او بيشتر توجه داشت، آنها ممكن است به او حسد بورزند.
حسد حتى ممكن است بين دو عالم هم پيش بيايد. حسد مرضى است كه دست از هيچ كس برنمى دارد. ممكن است دو عالم در يك محل باشند كه يكى از آنها بيشتر مورد توجه مردم واقع شده است، لذا ديگرى به او حسد بورزد.
4- خبث نفس: انگيزه هاى حسد فراوان است و بدترين نوع آن خبث نفس است. سرشت و طينت بد بعضى افراد موجب مى شود تا نسبت به همه ى مردم حسادت بورزند و نتوانند خوشى كسى را ببينند، ممكن است حتى آن فرد را نشناسند و هيچ ارتباطى هم با او نداشته باشند اما بر اساس ذات خبيث خود، نمى تواند خوشيهاى او را ببيند. البته تعداد چنين افرادى در جامعه كم است.
حسد ممكن است انگيزه هاى ديگرى هم داشته باشد مانند: عجب، تكبر و غيره، كه نيازى به ذكر همه ى آنها نيست.
تبعات حسد
حسد از جمله صفات رذيله اى است كه به دنبال خود، اعمال، افكار و خصوصيات بسيار مذمومى را به همراه مى آورد، تهمت زدن، غيبت كردن، اهانت، مرتكب اذيت و آزار شدن و... از جمله تبعات مذموم حسد است. نمونه ى بارزى از حسادت در قرآن ذكر شده است و آن قضيه ى حسادت برادران يوسف به اوست. حسد آنها موجب شد كه يوسف را با خود به بيابان برده در چاهى بيفكنند تا از ميان برود. چنين اعمال جنايت بارى از حسد ناشى مى شود.
درمان حسد
گاهى اوقات حسد بى اختيار به انسان دست مى دهد كه براى نجات از آن، روايت داريم كه: اذا حسدت فلا تبغ: يعنى اگر دچار حسد شدى، دشمنى مكن. اگر انسان بعد از حسد دشمنى نكند، چه بسا مورد عفو و آمرزش خدا قرار گيرد. هر چه باشد انسان به خودى خود، حب دنيا و رياست دارد و به واسطه همين علاقه ها ممكن است حسد بورزد، اما اگر دشمنى نكند- حتى تا همين قدر- ممكن است آمرزيده شود. البته انسان مهذب و پاك هيچ گاه حسادت نمى ورزد.
در كتب اخلاقى، راههاى علمى و عملى بسيارى، براى علاج حسد ارائه شده است، ولى از آنجا كه ما نمى خواهيم به طور نظرى و علمى، بحث كنيم و فقط به حواشى فرمايشهاى حضرت سجاد (ع) بپردازيم، وارد آن موارد نمى شويم، اما در اين مورد چون مساله درمان حسد بسيار مهم است، يك راه حل علمى را مطرح مى كنيم:
وقتى انسان حسادت مى ورزد، همان وقت بنشيند و تامل كند، محاسبه، و تجزيه و تحليل نمايد كه چه نفعى از حسادت حاصل او مى شود. با حسد ورزيدن چه چيزى به دست مى آورد و با نورزيدن چه چيزى را از دست مى دهد. با چنين تفكر و تاملاتى
مى تواند به بى ثمر بودن حسادت پى ببرد و خود را از آن دور سازد. همچنين اگر انسان توجه داشته باشد كه تمام اين نعمتها از ناحيه ى حق- سبحانه و تعالى- است، و حسادت او در واقع مخالفت، با مصالحى است كه خداوند اراده فرموده است و همچنين بداند كه حسادت باعث خسران دنيوى و اخروى او خواهد شد، دست از حسد برمى دارد.
غزالى درباره ى حسد تعبير بسيار زيبايى دارد. اما مى گويد: «حسد خارى است در چشم توحيد و قضا و ايمان به خدا.» يعنى حسد باعث مى شود كه چشم توحيدنگر انسان كور گردد. زيرا موحد همه ى اعمال و نعمتها را از ناحيه خدا مى داند و بر آن صحه مى گذارد. اصلا ايمان يعنى رضا و تسليم در مقابل قضاى الهى. حال اگر نسبت به كسى حسد ورزيدى و به دشمنى پرداختى، در واقع نسبت به خدا بدبين شده اى، زيرا اين نعمتها را خدا در اختيار او قرار داده است.
نتيجه ى حسد ورزيدن
ضرر ديگر حسد اين است كه انسان را از خيرخواهى دور مى كند، در حالى كه انسان مومن مانند همه ى انبيا و موحدان بايد خيرخواه مومنان و حتى كفار باشد، حتى اگر مى خواهد كافرى را بكشد، به خاطر خير او باشد تا از اين دنيا عذاب كمترى با خود براى آخرت ببرد، زيرا آن كافر هر چه بيشتر بماند، فساد و گناهش بيشتر مى شود. پس مومن خيرخواه ديگران است و حاسد درست برعكس اين است و بد مردم را مى خواهد. چنين شخصى از جرگه ى ايمان خارج است.
گاهى اوقات ممكن است در كنار ضرر دينى، نفعى دنيوى براى انسان حاصل شود، مانند دزدى كه خسران دينى متوجه اوست و در كنارش به يك نفع مادى هم دست پيدا كرده است ولى در حسادت، علاوه بر خسران دينى كه متوجه انسان مى شود، هيچ نفع دنيوى حاصل انسان نمى گردد، بلكه ضررهاى دنيوى بسيارى هم دارد، از جمله، اندوه و عصبانى بودن و اضطراب، فرد حسود هميشه مريض است، كما اينكه حديث شريف مى گويد:
«الحسد يذيب الجسد.»
رشك و حسادت آدمى را نابود مى كند.
حسود هميشه ترشرو و عبوس است، زيرا هميشه در فكر دارايى و نعمتهاى ديگران است. شب كه به خانه مى آيد با ترشرويى وارد مى شود، در رختخواب خوابش نمى برد، دائما در فكر است و به خاطر ترشرويى و عبوس بودنش حتى مورد نفرت زن و فرزندانش واقع مى گردد، در حالى كه فرد مورد حسد او در خانه ى خويش با زن و فرزندش به راحتى و آسودگى زندگى مى كند. و نه تنها هيچ ضررى به آن شخص نمى رسد، بلكه نفع فراوانى هم به او مى رسد، زيرا با غيبت و تهمت و ظلمى كه از اين جهت به او مى شود، خداوند حسنات آن فرد حسود و آزار دهنده را در آخرت به او مى دهد، زيرا كسى كه مورد تهمت يا غيبت واقع شود، مظلوم، و غيبت كننده و حسود، ظالم است.
اين نفع اخروى بود كه حسود نصيب دشمن خود مى كرد. اما نفع دنيوى كه حسود شامل محسود مى كند، در واقع از بين بردن و نابود كردن خودش است، زيرا حسود دشمن محسود است و محسود فطرتا خواستار از بين رفتن دشمنش است و اتفاقا حسود با زجرهاى روحى كه مى كشد و اندوههاى فراوانى كه تحمل مى كند، كم كم آب مى شود و از بين مى رود و به اصطلاح چشمش كور مى شود، چنانكه مى گويند به كورى چشم حسودان من چنين و چنانم.
خلاصه و نتيجه
حال انسان بايد فكر كنند كه اين چه كارى است كه انجام مى دهد و اين حسد ورزيدن نه تنها چيزى نصيب او نمى كند، بلكه منافع دنيوى و اخروى بسيارى را از او سلب كرده، نصيب دشمنش مى سازد و موجبات خوشحالى دشمن خود را فراهم مى كند. حال آيا هيچ فرد عاقلى چنين كارى مى كند؟!
اين است كه بايد در مقابل متنعم بودن ديگران، با روش منطقى برخورد كرد و از هرگونه روش كينه جويانه و همراه با حسد دورى جست. روش منطقى در برخورد با نعمتهاى ديگران اين است كه ببينيم آن فرد چگونه و به چه طريقى به اين نعمتها دست پيدا كرده است و ما هم در همان مسير گام برداريم تا مانند او متنعم شويم. اگر از راههاى صحيح و صواب بدين جا رسيده است ما هم همان را برگزينيم، ولى اگر خداى ناكرده از راه غيرصواب، مانند دزدى و دغل بازى و تقلب و خيانت و... به ثروت يا به جاه و احترامى رسيده است، ما نبايد خود را دنباله رو او قرار دهيم. چرا كه اينها نعمت نيستند، بلكه نقمت و عذابند. و روشى غير از اين راه، به تحقيق، غيرمنطقى است، زيرا حسد بردن، بدى بر خود روا داشتن است و اين كار زيبنده ى فرد عاقل نيست. خداوند به همه ى ما توفيق دهد تا اين صفات رذيله را از خود دور كرده به تهذيب و تسويه ى نفس بپردازيم.
و السلام عليكم و رحمه الله و بركاته
نظرات کاربران (0)