English
اعمال فیلتر
0 نظر
شرح دعای اول
اشراق حضرت سجاد عليه السلام افتتاح نمود به حمد واجب الوجود از جهت تأسى به حديث رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و متابعت كلام الهى و فرمود:
«الحمد لله الأول بلا أول كان قبله والآخر بلا آخر يكون بعده» يعنى ثنا و ستايش مر واجب الوجودى را كه مستحق جميع صفات كمال است، و اول و قديم و موجد جميع موجوداتست بى آن كه اولى و قديمى و موجدى باشد پيش ازو، و آخر است بى آن كه آخرى باشد بعد ازو، يعنى بعد از آن كه همه موجودات شربت هلاكت نوش كنند وى موجود است بى آن كه تغييرى در وى راه يابد، و بعد از وى موجودى نيست نه مجرد و نه مادى؛ همچنان كه خداى تعالى فرمود: كه (كل شى ء هالك الا وجهه) (قصص: 88) يعنى جميع چيزها هالكند مگر ذات او، و ديگر فرموده كه (هو الأول و الآخر) (حديد: 3) يعنى او است اول و او است آخر، و اولى و آخرى غير او نيست؛ و ضمير فصل افاده حصر مى كند و لام استغراق در مبتدا و لام اختصاص در خبر افاده حصر مى كنند يعنى جميع افراد، و همه مخصوص است به خداى عزوجل، پس حاصلش آنست كه مستحق نيست شكر و ثنآء را مطلقا مگر ذات واجب مستجمع جميع صفات كمال زيرا كه گاهى حمد را به معنى شكر استعمال مى نمايند و آن وقتى است كه به ازاء نعمت باشد، مثل قول تو كه مى گويى: «حمدته لانعمامه على» يعنى حمد كردم او را براى انعام او بر من؛ و گاهى حمد مى گويند و اراده مى كنند ازو ثنايى را كه به ازاء اوصاف جميله باشد، مثل قول تو كه «حمدته لعلمه و شجاعته» يعنى حمد كردم او را براى علم و شجاعت او؛ و شك نيست كه حضرت واجب الوجود منفرد و يگانه است در استحقاق دو وصف مذكور، و منازعى در آن ندارد زيرا كه همه نعمتها ازو است و همه ى آلاء از جناب مقدس اوست، و چون متصور باشد مر غيراو را انعام و افضال و وجود و حال آن كه هر نعمتى كه به او داده اند ازو نيست فى الحقيقه بلكه ذات او نيز ازو نيست، پس به طريق اولى فروع و توابع ذات نيز ازو نباشد. پس رسيد كه مستحق شكر نيست مگر ذات كامل حضرت واجب الوجود على الاطلاق، و همچنين ثنا نيز مخصوص اوست زيرا كه صفات جميله كه مستوجب ثنا و ستايشند صفات ذاتيه ى كامله ى دائمه اند و آن مخصوص به جناب اوست؛ و حمد را به صيغه ى اخبار ادا نمودن براى آنست كه تعليم دهد ما را به آن كه طاقت شكر نعمتهاى او ندارد مگر او؛ «لا أحصى ثناء عليك أنت كما أثنيت على نفسك» (مصباح الشريعه، ص 55؛ بحارالأنوار، ج 68، ص 23) يعنى نمى شمارم ثناى ترا همچنان كه تو ثنا كرده اي بر نفس خود، و درين مقام اسرار چندست كه اينجا موضع ذكر آن نيست.
و كلمه ى «اول» نقيض «آخر» است و در اصل «اوءل» بود بر وزن «افعل» مهموز العين، همزه را قلب به واو كردند بر خلاف قياس و واو را در واو ادغام كردند، و بعضى گفته اند كه اصل او «ووال» بود بر وزن «فوعل» پس قلب كردند واو اول به همزه؛ و اصل در وى تنوين است تا آن كه افعل صفتى باشد نه اسم تفضيل، و ابن ادريس (ره) او را اسم تفضيل دانسته اند و قطع جر و تنوين ازو نمود.
اگر گويند كه از احاديث صحيحه و براهين قاطعه ثابت شد كه خداى عزوجل ازلى و ابدى است هم به ذات و هم به صفات عينية، خواه آن كه مراد از ازليت ازليت بالذات باشد و خواه به زمان، و ليكن در احاديث صحيحه معتبره وارده شده و اجماع اماميه و غيرها است كه نفوس و ارواح نيز ابدى اند و حكما ارواح را قديم مى دانند اما حديث درين باب آنست كه حضرت رييس المحدثين ابن بابويه در كتاب اعتقادات از حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم روايت نمود كه آن حضرت فرمود: «ما خلقتم للفناء بل خلقتم للبقاء و انما تنقلون من دار الى دار» (بحارالأنوار، ج 58، ص 78) يعنى شما مخلوق نشده ايد از براى آن كه فانى و معدوم شويد بلكه مخلوق شده ايد كه هميشه باقى باشيد و مردم شما نقل كردنست از سرايى به سراى ديگر؛ و اما آن كه اجماع شيعه ى اماميه و ارباب اسلام است زيرا كه جميع محدثين شيعه و سنى در كتابهاى اعتقاديه خود ذكر نموده اند؛ از آن جمله ابن بابويه و محمد بن يعقوب كلينى در كتاب اعتقادات و توحيد و كافى، و امام فخر رازى در اربعين و مسلم و بخارى در صحيحين ذكر نموده اند.
و اما حكما چون عالم را ازلى مى دانند ابدى نيز خواهند دانست، به حكم اصل ايشان كه «ما ثبت قدمه امتنع عدمه» يعنى هر چه قديم بودن وى ثابت گردد عدم بر وى محال است، و تصريح بدين نيز نموده اند. پس بنابراين ارواح ابدى باشند و واجب الوجود نيز ابدى است و در زمان آينده با هم مى باشند پس حقيقت كلام حضرت سجاد عليه السلام چه چيزست كه فرمود: «والآخر بلا آخر يكون بعده»؟
گوييم كه اما جواب اين بنابر طريقه ى متكلمين آنچنانست كه ايشان چون واجب الوجود را قديم و عالم را حادث دانسته اند و گفته اند كه علم وى محيط است بر جميع موجودات به اين معنى كه علم وى بر امور گذشته و آينده و حاضر بر يك و تيره است و او مطلع است بر امور ماضيه مثل علمى كه بر امور مستقبله دارد و بالعكس، پس معنى كلام حضرت سجاد عليه السلام آنست كه وى اول است به اعتبار وجود عينى و اطلاع حضورى، و آخرست به اعتبار اطلاع حضورى، يعنى آنچه در جميع ازمنه ى مستقبله واقع خواهد شد پيش وى در حضور علمى مثل آن چيزيست كه در ازمنه ماضيه و حاضره واقع شده و مى شود. و اما به طريقه ى حكما آنست كه ايشان عالم را معلول و واجب الوجود را علت عالم مى دانند و معلول را در بقاء محتاج به علت مى دانند يعنى استمرار وجود معلول بعد از ايجاد از علت است، پس معنى كلام حضرت سجاد عليه السلام آنست كه خداى تعالى اول است در وجود به اعتبار آن كه وى علت است و وجود معلول بعد از وجود علت است خواه به مرتبه و خواه به زمان، و آخرست به اعتبار آن كه معلولات لاحقه نيز احتياج به او دارند و غير او كسى كه معلولات لاحقه محتاج به او باشند نيست، و ديگر چون بيرون از سلسله ممكناتست و وى را مكان و زمانى نيست پس اول سلسله ى ممكنات نسبت به او مثل آخر ايشانست نسبت به جناب او؛ و اين وجه دقيق است و محتاج است به تأمل صادق.
و اما جواب آن بنابر طريقه ى اصحاب ايقان و روش عصابه ى ايقان در نهايت وضوح است كما بدأكم اول مرة تعودون.
الذى قصرت عن رويته أبصار الناظرين وعجزت عن نعته أوهام الواصفين اوهام جمع وهم است و وهم در اينجا اعم از عقل و قواى شاعره اند، سنايى درين باب فرمايد:
با تقاضاى عقل و نفس و حواس
كى توان بود كردگار شناس
برتر از عقل و وهم و قياس
چيست جز خاطر خداى شناس
پاك از آنها كه غافلان گفتند
و پاكتر زان كه عاقلان گفتند
خلق را روى كى نمايد او
در كدام آئينه درآيد او
هر يك از لمس صورت عصوى
يافته اطلاع بر جزوى
هر يكى ديده جزوى از اجزا
درك ماهيتش به ظن و خطا
آنچه پيش تو بيش از آن ره نيست
غايت علم تو است الله نيست
ذات او سوى عالم و عارف
برتر از اين و كيف و از هل و لم
احد است و شمار ازو معزول
صمد است و نياز ازو مخذول
آن احد نى كه حس شناسد و وهم
و آن صمد نى كه عقل داند و فهم
تا تو را از درون شمار و شكيست
چه يكى گو چه دو كه هر دو يكيست
تو هم اندر طريق علم و يقين
همچنانى كه احول كج بين
و هر چه علما و غيره در باب معرفت گفته اند مآل همه بر عجز و تقصير است و كسى را توانايى راه بردن بر سرادق جلال با كمال او نيست بلكه در مخلوقات او نيز احولند. سنايى فرمايد:
پسرى احول از پدر پرسيد
كاى سخنهاى بسته را تو كليد
گفتى احول يكى دو بيند چون
من نه بينم از آنچه هست افزون
احول از كج شمارستى
بر فلك كه دو است جارستى
پس غلط گفت آن كه اين گفتست
كه احول ار طاق بنگرد جفتست
و آنچه در باب خداشناسى گفته اند همه غلط كارى و احوليست الا آن جماعتى كه شراب ناب معرفت از جام صدق و صفا به بندگى و عبادت و رياضت نوش كرده اند كه آن جماعت وراى ايشانند، و تحقيق آن را خواجه نصير طوسى عليه الرحمه در اوصاف الأشراف بر وجه احسن كرده.
يعنى آن خدايى كه كوتاهى مى كند از ديدن او چشمهاى نظر كنندگان، زيرا كه براى ديدن چيزى لابد است كه مرئى در جهت و مكان باشد و مقابله نيز شرط رؤيت است و هر سه نسبت به جناب واجب الوجود ممتنع است همچنان كه در جاى خود مبرهن شده است.
و عاجز است از صفت كردن او وهمهاى صفت كنندگان، بلكه هيچ عقلى نيز قادر نيست بر آن كه وصف نمايد او را به صفات كامله وى كه متصف به آنست، و توصيف وهمى چون فرد خفى بود لهذا حضرت اختصار به وى نمود؛ و اين فقره دلالت دارد كه هيچ وهمى به كنه صفات او نمى رسد، و هيچ عقلى بر همه صفات او محيط نمى شود زيرا كه او را صفات كثيره است و وهم قادر بر احاطه بر كثير نيست، و كنه آن صفات نتوان رسيد بلكه اثبات آن به برهان مى توان نمود؛ و اين فقره دلالت دارد بر آن كه او را صفات كماليه مى باشد، و آنچه بعضى از اخبار دلالت دارد كه صفت ندارد مراد صفت زائده است همچنان كه اشاعره مى گويند؛ و بايد دانست ادراك كنه ذات و صفت محالست، چه دانستن كنه بعد از دانستن جنس و فصل و اعراض ذاتيه و غريبه، و او عارى است از همه ى اينها.
«ابتدع بقدرته الخلق ابتداعا و اخترعهم مشيته اختراعا» يعنى آن خدايى كه ايجاد كرده است بى ماده و زمان به قدرت كامله ى خود اصناف مخلوقات را ايجاد كردنى و اختراع كرده است مخلوقات را بر وفق مشيت و خواهش خود اختراع كردنى؛ و فرق ميان ابداع و اختراع آنست كه ابداع ايجاد شى ء است بى ماده و زمان، و اختراع ايجاد شى ء است با ماده و زمان و بى آن كه آن را از جايى كسب نموده باشد، مثل آن كه كسى صورتى احداث كند كه هيچ كس نكرده باشد؛ و كلام درين باب مستوفيا در كتاب اشارات مذكور است؛ و قدرت آنست كه قادر اگر خواهد كند و اگر نخواهد نكند، و مشيت خواستن است بعد از قدرت است، و بعد از آن اراده است همچنان كه در فقره ديگر فرموده كه:
«ثم سلك بهم طريق ارادته» يعنى پس راهبرد ايشان را بر اراده ى خود، يعنى تصرف نمود در مخلوقات آن قسمى كه اراده او تعلق گرفته بود، و باء در «بهم» باء تعديه است.
«و بعثهم فى سبيل محبته» يعنى پس فرستاد مخلوقات را در راه محبت خود، يعنى براى آن كه او را دوست داشته باشند و مطيع و منقاد وى باشند.
«لا يملكون تأخيرا عما قدمهم اليه و لا يستطيعون تقدما الى ما أخرهم عنه» يعنى توانايى ندارند مخلوقات از مؤخر شدن از آن چيزى كه خداى تعالى مقدم گردانيد ايشان را بر آن چيز، و استطاعت ندارند كه مقدم شوند بر چيزى كه خداى عزوجل مؤخر گردانيد ايشان را ازو؛ اين فقرات مشعر بر جبر نيستند و توهم نكنى كه جبر است.
«و جعل لكل روح منهم قوتا معلوما مقوسما من رزقه» يعنى گردانيد از براى هر روحى و نفسى از ارواح و نفوس مخلوقات قوت و غذايى معلوم و قسمت كرده شده از روزى خود؛ و ابن ادريس [«روح»] زوج بزاء معجمه و جيم خوانده، و ابن اثير گفته كه مراد به «زوج» صنف و نوع است، و اراده ى معنى ظاهرى نيز ممكن است همچنان كه خداى تعالى فرموده: (و من كل شى ء خلقناه زوجين) يعنى هر چيزى را خلق نموده ايم در حالتى كه جفت باشند.
«لا ينقص من زاده ناقص و لا يزيد من نقص منه زائد» يعنى كم نمى كند آن چيزى را كه او زياد كرد آن را از روزى نقصان كننده، و زياد نمى كند آن چيزى را كه كم كرد او از روزى زياد كننده؛ و «نقص» لازم و متعدى هر دو مى آيد و حضرت ابن ادريس ازين غافل شده «ينقص» را به صيغه ى باب افعال خواند.
«ثم ضرب له الحياة الدنيا أجلا موقوتا و نصب له أمدا محدودا» يعنى پس قرار نمود از جهت مخلوقات در باب زندگى دنياى ايشان مدت معين، و گذاشت از براى ايشان در زندگانى مدتى محدود و معين كه هر گاه آن وقت بيايد ازين جهان رحلت خواهند نمود، (فاذا جاء أجلهم لا يستأخرون ساعة و لا يستقدمون).(اعراف: 34)
يتخطأ اليه بأيام عمره و يرهقه بأعوام دهره حتى اذا بلغ أقصى أثره و استوعب حساب عمره يعنى براى رسيدن به آن مدت معين و اجل موقوت گام چند مى گذارند به روزهاى عمر خود؛ و همزه ى در «يتخطأ» در اصل واو بوده «يتخطو» كه قلب به همزه كردند، و «عمر» به ضم اول و ثانى به معنى عمر به سكون ثانى است و ابن ادريس به سكون خوانده، و «ارهاق» به معنى اعجال است يعنى تعجيل مى نمايند رسيدن به آن مدت معين را در سالهاى زمانه خود تا آن كه هرگاه برسند نهايت آن مدت را و فروگيرند حساب عمر خود را يعنى تا ايام و سنه جميع عمر خود را بگذارنند و حساب تمام شود.
«قبضه الى ما ندبه اليه من موفور ثوابه و مخذول عقابه» يعنى چون مدت موعود منقضى گردد قبض مى كند روح ايشان را در حالتى كه راجع شوند هر روحى به سوى آنچه خوانده است او را به سوى او از ثواب وافر كرده شده ى خود و عقاب خوار كرده شده ى خود، يعنى بعد از قبض روح هر روحى راجع مى گردد به سوى اعمال چند كه در دار دنيا كرده، خواه عمل خوب باشد و خواه بد، و به اين طريقه هر نفسى به كردار و گفتار خود خواهد رسيد تا عدالت در ميان مردمان شده باشد، و به اين اشارت نمود به قول خود: «ليجزى الذين أساؤا بما عملوا و يجزى الذين أحسنوا بالحسنى» يعنى تا جزا يابند آن جماعتى كه بدى كردند به آنچه كردند از بديهاى خود، و جزا يابند آن جماعتى كه احسان و نيكويى كردند به احسان و نيكويى خود، از براى آن كه عدالت باشد از پروردگار عالم به جماعت بندگان؛
«عدلا منه تقدست أسماؤه و تظاهرت الاؤه»
و اين معنى بنابر آنست كه كلمه ى «عدلا» مفعول له باشد و الا ممكن است كه حال و يا صفت مفعول مطلق محذوف باشد؛ و ازين سخنهاى حضرت سجاد عليه السلام معلوم مى گردد كه مطلب آن حضرت ثواب و عقاب روحانى است و اما بنابر قرائت ابن ادريس شامل جسمانى نيز مى باشد يعنى «لكل زوج» به جيم.
اين دو جمله صفت خداى عزوجل اند مثل باقى صفات مذكوره، نه آن كه صفت ضمير «منه» باشد زيرا كه ضمير نه موصوف مى شود و نه صفت، و معنى كلام حضرت چنين مى شود: آن خدايى كه مقدس و پاكيزه است اسماء او، و ظاهر و شامل است نعمتهاى او؛ و فرق ميان آلا و نعماء آنست كه يكى نعمت ظاهريست و ديگرى نعمت باطنه.
«لا يسأل عما يفعل و هم يسألون» يعنى آن خدايى كه اين صفت دارد سؤال كرده نمى شود آنچه مى كند و مخلوقات سؤال كرده مى شوند از كردارهاى خود، و اين سخن خداى عزوجل كه حضرت سجاد عليه السلام آن را به طريق اقتباس آورده نفى غرض و غايت از افعال خداى جل و جلاله نمى كند مطلقا، همچنان كه عصابه ى اشاعره بر آن رفته اند بلكه حاصل آيه نفى طلب لم است از افعال خداى تعالى به حسب عنايت رفته اند بلكه حاصل آيه نفى طلب لم است از افعال خداى تعالى به حسب عنايت اخيره نه غايت قريبه و متوسطه زيرا كه غاية الغايات در افعال الهى نيست مگر نفس ذات حقه احديه از جميع وجوه، چه شك نيست كه ميان غايات فرق بسيارى هست به حسب قرب و بعد، همچنان كه در علوم آليه و غير آليه كه مطلوب لذاته است گفته اند. پس علم منطق غايت او آنست كه خادم سيد علوم كه علم الهى است باشد و علم مافوق الطبيعه غايت او نفس ذات اوست؛ و مدور بودن شكل دماغ غايتش آنست كه شكل او اوسع باشد و غايت اوسع بودن انتشار ابخره است و غايت آن عدم تراكم ابخره است و غايت آن جودت ادراك است و غايت وى استواء سلوك است در اكتساب معارف الهيه، و اين غايت اخيره و غاية الغايات است و مطلوب است لذاته لا لغيره.
پس بدان كه هيچ سؤالى نيست مر فعل خدا را قياس به نظام جملى كه انسان كبير است چه غايت و فاعل او نفس ذات خودش است و غرضى سواى او متصور نيست و اما هر جزو از اجزاى نظام وجود غايت قريبه ى او كمال نظام كل است و غايت اخيره ذات بحب واجب الوجود كه غايت الغاياتست، پس سؤالى نيست مر چيزى را از افعال قياس به او زيرا كه غايتى نيست بالآخره الا ذات او، اگر چه افعال او را در مراتب قرب و بعد اغراض متعدده سواى ذات مى باشد ليكن همه منتهى به او مى شوند بالآخره.
«والحمد لله الذى لوحبس عن عباده معرفة حمده على ما ابتلاهم من مننه المتتابعة و أسبغ عليهم من نعمه المتظاهرة» يعنى حمد مر خداى را كه اگر منع كند از بندگان خود شناختن ثنا و ستايش خود را بر آنچه اعطا كرد ايشان را از انعام و احسان پى در پى و كامل گردانيد بر ايشان از نعمتهاى ظاهر و عيان؛ «لتصرفوا فى مننه فلم يحمده و توسعوا فى رزقه فلم يشكروه» يعنى هر آينه تصرف مى كردند در نعمتهاى او پس حمد نمى كردند او را و تجوز و سهل انگارى مى كردند در نعمتهاى او پس حمد نمى كردند او را و تجوز و سهل انگارى مى كردند در باب روزى كه به ايشان داده شده و شكر نمى كردند او را.
«ولو كانوا كذلك لخرجوا من حدود الانسانية الى حد البهيمتة» يعنى اگر چنان مى بودند هر آينه بيرون آمده بودند از حدود آدميت و رسيده بودند به حد حيوانيت؛ «فكانوا كما وصف فى محكم كتابه: ان هم الا كالأنعام بل هم اضل سبيلا» پس بودند مثل آن جماعت كه خداى تعالى در آيه ى محكمه ى غير متشابهه وصف ايشان از كتاب خود فرموده كه: نيستند اين جماعت مگر مثل حيوانات بلكه اين جماعت گمراه ترند از روى راه.
«و الحمد لله على ما عرفنا من نفسه و ألهمنا من شكره» يعنى حمد مر خداى را بر آنچه شناسانيد ما را از نفس خود، يعنى خود را به ما شناسانيد، به وجهى از وجوه نه آن كه كنه ذات خود را به ما شناسانيده باشد، و در دل انداخت ما را از شكر خود؛ «و فتح لنا من أبواب العلم بربوبيته» و گشود از براى ما از درهاى علم به سبب پروردگارى و مهربانى خود؛ «و دلنا عليه من الاخلاص له فى توحيده» و راه نمود ما را بر گشادن ابواب علم به سبب اخلاص داشتن او در يكى دانستن او؛ و كلمه ى «من» به معنى باء سببيه است و ضمير «عليه» راجع است به فتح كه دلالت مى كند بر او «فتح»، (اعدلوا هو أقرب للتقوى) (مائده: 8) كه ضمير راجع است به عدل كه از «اعدلوا» فهميده مى شود، يعنى معرفت و توحيد را سبب فتح علم براى ما گردانيده همچنان كه در احاديث نيز آمده؛ «و جنبنا من الالحاد والشك فى أمره» يعنى دور گردانيد ما را از نيل كردن از حق به سوى باطل و شك كردن در امر او، يعنى در وجود و كمالات ذاتيه ى او؛
«حمدا نعمره به فيمن حمده من خلقه و نسبق به الى من سبق الى رضاه و عفوه» و الحاد در لغت ميل كردن است و در اينجا ميل كردنست از حق به باطل، و در اصطلاح مراد از ملحد طايفه اسماعيليه اند پس مجازا استعمال مى كنند بر جميع آن جماعتى كه يكى از اصول و ضرورى دين را انكار كنند. يعنى حمد كردنى كه عمر كنيم در ميان جماعتى كه حمد كنند او را از خلقان او و سبقت گيريم به سبب آن حمد به سوى كسى كه سبقت گرفته است به سوى رضاى او و عفو او؛
«حمدا يضى ء لنا به ظلمات البرزخ» يعنى حمدى كه روشن و آسان كرد از براى ما به سبب او عقبات و تاريكيهاى ميان دنيا و آخرت را. مراد از برزخ بقاء نفس است بعد از تحليل بدن و پيش از بعث در قيامت؛ و نفس در برزخ اگر از اهل بهشت است درى از بهشت براى او گشوده مى گردد و اگر نه درى از دوزخ بر وى مفتوح گردد تا روز قيامت؛ «و يسهل علينا به سبل المبعث» و آسان كند بر ما به سبب او راههاى مبعث يعنى محشر؛ «و يشرف به منازلنا عند مواقف الاشهاد» يعنى مشرف شود به سبب آن حمد منزلهاى ما نزد محل وقوف حاضران در روز محشر، يعنى وقتى كه در حضور مردم در پيش خدا ايستاده باشيم؛ «و يوم تجزى كل نفس بما كسبت و هم لا يظلمون» يعنى در روزى كه جزا داده مى شود جميع نفسها به آنچه كسب كرده اند در حالتى كه ايشان مظلوم نباشند زيرا كه كار مردم در آن روز به عدل ساخته مى شود؛ «يوم لا يغنى مولى عن مولى شيئا و لا هم ينصرون» يعنى روزى كه غنى نمى گرداند دوستى از براى دوستى چيزى را و همچنين نصرت يافته نمى شود دوستان از دوستان (يوم لا ينفع مال و لا بنون) (شعراء: 88) مگر آن جماعتى كه هيچگونه درمانده نباشند بلكه در مرتبه (لا خوف عليهم و لا هم يحزنون) (تحريم: 42) باشند چه ايشان شفاعت دوستان خدا مى كنند حتى مؤمنين نيز شفاعت جمعى مى كنند هر كدام به قدر مرتبه خود؛
«حمدا يرتفع منا الى أعلى عليين» حمدى كه بلند گردد از ما تا به أعلى عليين؛ و «عليين» أعلى درجات بهشت است؛ و حضرت ابن ادريس «بنا» خوانده تا باء تعديت باشد و بنابراين معنيش آنست كه حمدى كه بلند كند ما را به سوى أعلى عليين؛ «فى كتاب مرقوم يشهده المقربون» يعنى در كتابى كه نوشته شده و شاهدند او را ملائكه ى مقربين و صلحاء ثقلين يعنى جن و انس؛ و جار و مجرور تعلق به «أعلى» دارد، و «عليين قسيسين» نام همين كتاب است و او دفتريست كه نوشته شده است درو كل آن چيزى كه ملائكه ى مقربين و صلحاء ثقلين مى دانند؛ و منقول است از جمع و مأخوذ است از علو مثل سجين كه از سجن است و او را عليين ناميده اند يا براى آن كه سبب ارتفاع است به أعلى درجات بهشت و يا براى آن كه برداشته شده است در آسمان هفتم جايى كه كروبيون در آنجا مى باشند از جهت تكريم و تعظيم او.
«حمدا تقربه عيوننا اذا برقت الأبصار» حمدى كه خوشحال گردد به او چشمهاى ما وقتى كه همه چشمها حيران شوند، و يا وقتى كه به شخوص رسند در آن وقت چشمها. مراد به شخوص حالتى است كه از معاينه فرشته ى قابض ارواح به هم مى رسد از براى چشمها (ليوم تشخص فيه الأبصار) (ابراهيم: 42) «و تبيض به وجوهنا اذا اسودت الأبشار» و سفيد گردد به آن حمد رويهاى ما وقتى كه رويها و بشرها سياه گردند از عذاب و ترس الهى؛
«حمدا نعتق به من أليم نار الله الى كريم جوار الله» يعنى حمدى كه آزاد كرده شويم به سبب او از عذاب سخت آتش خدا كه دوزخ است يعنى از آتش بسيار درد آرنده و رجوع كنيم به آن حمد به سوى مكرمت جوار و قرب خداى تعالى.
«حمدا نزاحم به ملائكته المقربين» حمدى كه مشاركت كنيم به او با فرشتگان مقرب حضرت الهى، «و نضام به أنبياءه المرسلين» و منضم شويم به او با پيغمبران او كه براى ايشان كتاب آمده، «فى دار المقامة التى لا تزول و محل كرامته التى لا تحول» در سراى مقامه يعنى قرار گرفتن، كه زايل نمى گردد و آن بهشت است و جاى كرم كردن او كه از حالى به حالى نمى گردد كه آن نيز بهشت است.
«والحمد لله الذى اختار لنا محاسن الخلق و أجرى علينا طيبات الرزق» يعنى حمد مر خداى را كه اختيار كرد براى ما خلقت نيكو را همچنان كه خداى تعالى فرمود كه (فاحسن صوركم) (غافر: 60) يعنى نيكو كرد صورت شما را نسبت به ساير مخلوقات؛ و ممكن است كه «خلق» به ضم خاء معجمه باشد، يعنى اختيار كرد و برگزيد براى ما ائمه و پيروان ما خلق نيكو را، و در احاديث آمده كه امام و شيعه واجب است كه خوش خو باشند؛ و جارى كرد بر ما طيبات روزى را، يعنى روزى حلال طيب را به ما ارزانى داشت؛ و در احاديث آمده امام و شيعه ى حقيقى حرام نمى خورند.
«و جعل لنا الفضيلة بالملكة على جميع الخلق» يعنى گردانيد براى ما فضيلت و زيادتى را در علم به طريق ملكه بر جميع مخلوقات، يعنى زيادتى ما بر مردم در حقايق و معارف به طريق ملكه و صنعت و طبيعت و جعل جاعل حقيقى و ذاتى بودن است نه كسبى، زيرا كه علم ما علم لدنيست و علم ديگران كسبى. «فكل خليقته منقادة لنا بقدرته و صائرة الى طاعتنا بعزته» پس كل مخلوقات خداى عزوجل مطيع و منقادند ما را به قدرت كامله ى او، يعنى انقياد و اطاعت ايشان ما را به قدرت و مشيت اوست و اين جبر نيست؛ و ممكن است كه «بقدرته» تعلق به «خليقته» داشته باشد، يعنى جميع مخلوقات كه به قدرت كامله ى خود ايجاد كرده است مطيع و منقاد مااند اگر چه در صورت ظاهره ترك آن نموده اند، و يا آن كه مراد آن باشد كه اطاعت ما در رجعت خواهند كرد به قرينه فقره ديگر كه فرمود: همه موجودات و مخلوقات گرونده اند به سوى طاعت ما به عزت و بزرگوارى او؛ و اين اصح است؛ و احاديث در باب رجعت بسيار و كسى منكر آن نيست غير اهل سنت، و اكثر آن احاديث را در كتاب جواهر الأخبار و اسرار جمع نموده ايم.
«والحمد لله الذى أغلق عنا باب الحاجة الا اليه» يعنى حمد مر خدايى را كه اين صفت دارد بسته است از ما در حاجت را مگر به سوى خود، «فكيف نطيق حمده أم متى نؤدى شكره لا متى» يعنى چون در جميع ابواب محتاجيم به او پس چگونه طاقت داشته باشيم حمد او را مستقلا و حال آن كه در حمد نيز محتاجيم به اعانت او يا در چه زمان ادا كنيم شكر نعمتهاى او را مستقلا و حال آن كه در حمد نيز محتاجيم به اعانت او يا در چه زمان ادا كنيم شكر نعمتهاى او را و حال آن كه در شكر نيز محتاجيم به وى نه، نمى توانيم و قادر نيستيم، نه حمد را و نه شكر را به عنوان استقلال، كى طاقت داريم و در چه زمان قادريم بر آن حمد و شكر با آن كه ما محتاج باشيم؟ و احتياج هميشه هست پس عدم طاقت نيز هميشه خواهد بود.
«والحمد لله الذى ركب فينا الات البسط و جعل لنا أدوات القبض» يعنى حمد مر خداى را كه اين صفت دارد كه تركيب كرد در بدن ما و يا سوار كرد بر ما آلات بسط را و گردانيد براى ما آلات قبض را، زيرا كه در بدن ما عروق و شرائين و رباط و عصب خلق نموده به حيثى كه هر گاه خواهيم كه عضوى را وا كنيم يا به هم آريم به وجه آسان بر آن قادريم؛ و ممكن است مراد به قبض و بسط، قبض و بسط نفسانى باشد؛ «و متعنا بأرواح الحياة» و بخشيد و تمتع داد به ارواح حيوانى و نباتى و جمادى و انسانى كه باعث حيات مااند؛ و «باء» براى تعديه است، و جار و مجرور يعنى «بأرواح الحياة» مفعول دوم «متع» است و حاصلش آنست كه در حيوت آدمى ناچارست از چهار روح: يكى روح جمادى كه عبارت از صورت حافظه اصل جسم است و دوم روح نباتى كه باعث نموست كه صورت نباتى ست و روح سيم روح حيوانى كه آن نفس حيوانيست كه آن خون لطيف است نزد اطبا و طبيعيين و روح چهارم نفس ناطقه مجرده انسانيست؛ و بى اين چهار روح حيات محال است؛ و درين مقام تحقيقات بسيارست كه ذكر آن موجب اطناب مى گردد. «و أثبت فينا جوارج الأعمال» يعنى ثابت گردانيد در ما و انعام نمود به ما جوارح و اعضاء اعمال را يعنى اعضايى كه براى كارهاى ما در كارست همه را در بدن ما مقر فرمود. مثل دست و پا و چشم و گوش و غير آن از اعضاء. «و غذانا بطيبات الرزق» يعنى غذا داد و خورانيد ما را به روزيهاى پاك و حلال؛ و مضمون اين فقره غير فقره ى سابقه است كه فرمود: «و أجرى» زيرا كه همچنان كه روزى دادن ازو است توفيق خوردن آن نيز از جناب اوست. «و أغنانا بفضله» يعنى غنى كرد ما را به فضل و انعام خود از غير خود؛ «و أقنا بمنه» يعنى اعطا كرد ما را به نعمت خود.
«ثم آمرنا ليختبر طاعتنا و نهانا ليبتلى شكرنا» يعنى پس با اين همه عطيه امر نمود ما را به مأمورات چند مثل نماز و روزه و غير آن تا آزمايش كند اطاعت ما را، و نهى نمود ما را از منهيات و محرمات و مكروهات به نهى تحريمى و تنزيهى تا آزموده كند شكر كردن ما را، زيرا كه منهيات باعث هلاكت است پس شكر بايد كرد كه ما را بر آن مطلع گردانيد. «فخالفنا عن طريق أمره و ركبنا متون زجره» يعنى پس با اين همه مخالفت كرديم از طريقه ى امر او و سوار شديم قسم سخت از منع او را، يعنى آن را كه منع سخت درباره ى آن نموده بود؛ «فلم يبتدرنا بعقوبته و لم يعاجلنا بنقمته» پس با مخالفت ما امر او را تعجيل نفرمود ما را به عذاب خود و شتاب نكرد به انتقام آن؛ «بل تأتانا برحمته تكرما و انتظر مراجعتنا برأفته حلما» بلكه مدارا و رفق نمود درباره ى ما به رحمت و مرحمت خود بر ما از روى تكرم و تفضل، و انتظار كشيد برگشتن ما را از آن منهيات به رأفت و عطوفت و مهربانى خود به ما از روى حلم و فرونشاندن غضب.
«و الحمد لله الذى دلنا على التوبة التى لم نفدها الا من فضله فلو لم نعتدد من فضله الا بها» يعنى حمد مر خداى را كه راه نمود ما را از براى خلاص شدن از گناه بر توبه و رجوع كردن از گناه كه تحصيل آن نيز نمى كنيم مگر از فضل و كرم او، پس اگر اعتداد و اعتبار نمى كرديم از فضل و كرم او مگر به سبب توبه از گناهان «لقد حسن بلاؤه عندنا و جل احسانه الينا و جسم فضله علينا» هر آينه به تحقيق كه خوب مى شد نعمتهاى او نزد ما و بزرگ مى شد احسان او به سوى ما و بسيار مى شد تفضل او بر ما.
«فما هكذا كانت سنته فى التوبة لمن كان قبلنا» پس اين چنين نبود طريقه او در توبه او براى كسى كه پيش از ما بود زيرا كه توبه ى ما به محض رجوع قلبى ست از گناه، و توبه ى جماعت سابقه مشتمل بود بر رياضات و مشقت بسيار؛ «لقد وضع عنا ما لا طاقة لنا به» يعنى ساقط كرد از ما آن چيزى را كه طاقت نبود ما را به آن چيز، «و لم يكلفنا الا وسعا» و تكليف نكرد ما را مگر به قدر وسع ما، (لا يكلف الله نفسا الا وسعا)، «و لم يجشمنا الا يسرا) مثل قول خدا كه فرمود تكليف نمى كند نفسى را مگر به قدر وسع او و امر نكرد ما را مگر چيزى كه آسانست براى ما، بعثت بالحنفية السمحة السهلة؛ «و لم يدع لأحد منا حجة و لا عذرا» پس آنچه در كار بود براى ما همه را آراسته گردانيد و نگذاشت براى احدى از ما حجت و عذر كه بر وى حجت داشته باشيم و عذر توانيم آورد.
«فالهالك منا من هلك عليه» پس هالك و شقى از ما كسى ست كه هلاك شده باشد يعنى گم شده باشد از حضور و قرب او؛ و «عليه» به معنى عنه است؛ «و السعيد منا من رغب اليه» و نيك بخت از ما كسيست كه رغبت نموده باشد به سوى قرب و معرفت او.
«و الحمد لله بكل ما حمده به أدين ملائكته اليه» و حمد مر خداى را به كل آن چيزى كه حمد كردند او را به او نزديك ترين و اقرب ترين فرشتگان او به سوى او، «و أكرم خليقته عليه» و بزرگ ترين مخلوقات او برو،«و أرضى حامديه لديه» و راضى ترين حمد كنندگان او نزد او.
«حمدا يفضل سائر الحمد كفضل ربنا على جميع خلقه» حمدى كه زيادتى داشته باشد ساير حمدها را كه از حامدين صادر مى گردد همچو زيادتى كه پروردگار ما دارد بر جميع مخلوقات خود.
«ثم له الحمد مكان كل نعمة له علينا» پس او راست حمد به جاى تمام نعمتى كه او راست بر ما، «و على جميع عباده الماضين والباقين» و بر جميع عباد او كه گذشته و آينده اند، «عدد ما أحاط به علمه من جميع الأشياء» يعنى به عدد آن چيزى كه احاطه كرده است به او علم او از جميع موجودات، «و مكان كل واحدة منها» و عدد مكان هر يك ازين موجودات، «عددها أضعافا مضاعفة» يعنى به عدد موجودات و امكنه ى ايشان در حالتى كه چند برابر ايشان كه آن چند برابر ديگر باره چند برابر كرده شده باشد، «أبدا سرمدا» هميشه در جانب استقلال و در جانب ماضى و حال و استقبال، «الى يوم القيامة» تا روز قيامت.
«حمدا لا منتهى لحده و لا حساب لعدده» يعنى حمدى كه نهايت نباشد مر حد او را و حساب نباشد مر عدد و شماره ى او را «و لا مبلغ لغايته و لا انقطاع لأمده» و رسيدن نباشد مر آخر او را و انقطاع و تمام شدن نباشد مر مدت او را.
«حمدا يكون وصلة الى طاعته و عفوه» حمدى كه باشد وصلت و وسيله به سوى طاعت و گناه بخشيدن او، «و سببا الى رضوانه و ذريعة الى مغفرته» و سبب باشد به سوى خوشنودى او و وسيله باشد به سوى آمرزش او، «و طريقا الى جنته» و راه يافتن باشد به سوى بهشت او، «و حفيرا من نقمته» و حفظ كننده باشد از عذاب او، «و أمنا من غضبه» و امان باشد از غضب او، «و ظهيرا على طاعته» و پناه باشد بر طاعت او، «و حاجزا عن معصيته» و مانع باشد از معصيت او، «و عونا على تأدية حقه و وظائفه» و اعانت كننده باشد بر ادا كردن حق او از طاعات و وظيفه هاى او از عبادات.
«حمدا نسعد به فى السعداء من أوليائه» حمدى كه سعادت يابيم ما در ميان سعدا يعنى نيك بختان از اوليا و دوستان او، «و نصير به فى نظم الشهداء بسيوف أعدائه» و بگرديم به سبب آن حمد در رشته جماعتى كه شهيد شده باشد در راه خدا به شمشيرهاى دشمنان او؛ و اين اشاره است به آن كه شهادت اعظم سعادات است. «انه ولى حميد» به درستى كه خداى تعالى سزاوار حمد و ثنا و ستوده شده ست نه غير او.
نظرات کاربران (0)