روز عرفه

روز عرفه
 اللَّهُمَّ هَذَا يَوْمُ عَرَفَةَ يَوْمٌ شَرَّفْتَهُ وَ كَرَّمْتَهُ وَ عَظَّمْتَهُ، نَشَرْتَ فِيهِ رَحْمَتَكَ، وَ مَنَنْتَ فِيهِ بِعَفْوِكَ، وَ أَجْزَلْتَ فِيهِ عَطِيَّتَكَ، وَ تَفَضَّلْتَ بِهِ عَلَى عِبَادِكَ.
 خداوندا، اين روز عرفه، روزى است كه‌ ‌آن را‌ شرافت ‌و‌ كرامت ‌و‌ عظمت داده اي‌ ‌و‌ رحمتت را‌ در‌ ‌آن گسترده اي‌ ‌و‌ بخشايشت را‌ در‌ ‌آن ارزانى داشته اي‌ ‌و‌ عطايت را‌ در‌ ‌آن فراوان نموده اي‌ ‌و‌ به‌ وسيله ‌آن بر‌ بندگانت تفضّل كرده اى.
 خداوند روز عرفه را‌ شرافت ‌و‌ عظمت بخشيده ‌و‌ كرامتى خاص به‌ ‌آن عنايت كرده است. به‌ خاطر آنكه اين روز را‌ روز اجتماع امّت اسلامى در‌ سرزمين عرفات قرار داد ‌و‌ تمامى بندگان را‌ مورد آزمايش قرار مى‌ دهد. در‌ حديثى از‌ پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله مى‌ خوانيم: «چون شب عرفه شود، خداى تعالى به‌ فرشتگانش فرمايد: «به بندگانم بنگريد كه‌ ژوليده ‌و‌ غبارآلوده از‌ راه هاى دور به‌ سوى من‌ آمده اند، در‌ حالى كه‌ رحمت ‌و‌ عذاب يعنى بهشت ‌و‌ دوزخم را‌ نديده اند. اي‌ فرشتگان! گواه باشيد همه خواه حاجى ‌و‌ خواه غير حاجى را‌ آمرزيدم.» پس‌ هيچ شب ‌و‌ روزى، چون شب ‌و‌ روز عرفه، كثرتِ آزاد شدگان از‌ آتش، ديده نمى شود». (مستدرك الوسائل 165 /2.).
 در‌ حديثى از‌ پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله نيز بر‌ حقارت ‌و‌ بدبختىِ شيطان در‌ اين روز عظيم، اشاره شده است. (مستدرك الوسائل 168 /2.).
 
نعمت ‌و‌ هدايت خداوند
 اللَّهُمَّ وَ أَنَا عَبْدُكَ الَّذِي أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ قَبْلَ خَلْقِكَ لَهُ وَ بَعْدَ خَلْقِكَ إِيَّاهُ، فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَيْتَهُ لِدِينِكَ، وَ وَفَّقْتَهُ لِحَقِّكَ، وَ عَصَمْتَهُ بِحَبْلِكَ، وَ أَدْخَلْتَهُ فِي حِزْبِكَ، وَ أَرْشَدْتَهُ لِمُوَالَاةِ أَوْلِيَائِكَ، وَ مُعَادَاةِ أَعْدَائِكَ.
 خداوندا ‌و‌ من‌ ‌آن بنده تو‌ هستم كه‌ پيش از‌ آفرينشت ‌و‌ پس‌ از‌ آفرينشت، او‌ را‌ نعمت داده اى. پس‌ او‌ را‌ از‌ كسانى قرار دادى، كه‌ به‌ دين خود راه نمودى ‌و‌ براى اداى حقّ خود، به‌ او‌ توفيق دادى ‌و‌ او‌ را‌ به‌ ريسمان خويش، نگه داشتى ‌و‌ او‌ را‌ در‌ حزب خود وارد كردى ‌و‌ او‌ را‌ به‌ دوستى با‌ دوستانت ‌و‌ دشمنى با‌ دشمنانت راهنمايى نمودى.
 «أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ قَبْلَ خَلْقِك»: (خداوندا من‌ ‌آن بنده اي‌ هستم كه) قبل از‌ آفرينش، او‌ را‌ نعمت داده اى.
 خداوند متعال قبل از‌ اينكه بنده را‌ خلق كند، نعمت هاى فراوانى را‌ به‌ او‌ عطا كرده، تا‌ خلقت او‌ تحقق يابد از‌ جمله ‌آن نعمت ها مى‌ توان به‌ موارد زير اشاره كرد:
 1 - اوّلين نعمت، «اراده الهى بر‌ آفرينش بنده» است، با‌ آنكه خداوند از‌ خلقت بندگان بى نياز است ‌و‌ اين «اراده»، نعمتى بوده كه‌ به‌ بنده عطا شده است.
 2 - نعمت ديگرى كه‌ خداوند قبل از‌ خلقت به‌ بنده عطا كرده، «رفع موانع» است كه‌ با‌ وجود ‌آن موانع، بوجود آمدنِ بنده ممكن نيست. پس‌ رفع ‌آن موانع از‌ نعمت هايى است كه‌ خداوند قبل از‌ خلقت به‌ انسان بخشيده است.
 3 - يكى ديگر از‌ نعمت هاى خداداى «ايجاد امورى كه‌ خلقت بنده به‌ وجود آنان وابسته است»، مى‌ باشد اين امور دو‌ قسم است:
 الف) امور حسّى: كه‌ عبارتند از‌ وسائط جسمانى (مانند پدر ‌و‌ مادر).
 ب) امور معنوى: كه‌ عبارتند از‌ وسائط روحانى (مانند ميل به‌ توليد مثل).
 ‌و‌ چون خداوند خلقت اين امور را، قبل از‌ خلقت بنده داشته، بنابراين نعمت هايى هستند كه‌ قبل از‌ خلقت به‌ بنده اعطا شده است.
 «فَجَعَلْتَهُ مِمَّنْ هَدَيْتَهُ لِدِينِك»: انسانِ موحّد ‌و‌ ديندار، هدايت را‌ فقط از‌ جانب خداوند مى‌ داند. كما اينكه در‌ آيات فراوانى در‌ قرآن كريم، به‌ اين مضمون اشاره شده: (قُلِ اللَّهُ يُهْدِى لِلْحَقِّ): «بگو تنها خدا به‌ سوى حق هدايت مى‌ كند». (يونس/ 35.).
 اين انحصار به‌ خاطر ‌آن است كه‌ هدايت تنها ارائه طريق نيست، بلكه رساندن به‌ مقصد نيز مى‌ باشد ‌و‌ اين كار تنها به‌ دست خداوند است كه‌ به‌ وسيله پيامبران ‌و‌ اولياء خود، علاوه بر‌ ارائه طريق به‌ بندگان، آنان را‌ به‌ مقصد نيز مى‌ رساند.
 
نافرمانى خداوند
 ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ يَأْتَمِرْ، وَ زَجَرْتَهُ فَلَمْ يَنْزَجِرْ، وَ نَهَيْتَهُ عَنْ مَعْصِيَتِكَ، فَخَالَفَ أَمْرَكَ إِلَى نَهْيِكَ، لَا مُعَانَدَةً لَكَ، وَ لَا اسْتِكْبَارًا عَلَيْكَ، بَلْ دَعَاهُ هَوَاهُ إِلَى مَا زَيَّلْتَهُ وَ إِلَى مَا حَذَّرْتَهُ، وَ أَعَانَهُ عَلَى ذَلِكَ عَدُوُّكَ وَ عَدُوُّهُ، فَأَقْدَمَ عَلَيْهِ عَارِفًا بِوَعِيدِكَ، رَاجِيًا لِعَفْوِكَ، وَاثِقًا بِتَجَاوُزِكَ، وَ كَانَ أَحَقَّ عِبَادِكَ مَعَ مَا مَنَنْتَ عَلَيْهِ أَلَّا يَفْعَلَ.
 سپس او‌ را‌ فرمان دادى، پس‌ فرمان نبرد ‌و‌ او‌ را‌ بازداشتى، پس‌ بازنايستاد ‌و‌ او‌ را‌ از‌ نافرمانى نهى كردى، پس‌ با‌ فرمانت مخالفت نموده، به‌ نهيت شتافت. نه از‌ روى عناد با‌ تو‌ ‌و‌ نه از‌ روى گردنكشى كردن بر‌ تو. بلكه خواهش نفسش به‌ آنچه او‌ را‌ از‌ ‌آن بازداشتى ‌و‌ به‌ آنچه از‌ ‌آن برحذر نمودى، فراخواندش ‌و‌ دشمن تو‌ ‌و‌ دشمن او‌ (شيطان)، او‌ را‌ بر‌ ‌آن يارى كرد. پس‌ با‌ علم به‌ تهديدت ‌و‌ اميدوارى به‌ بخشايشت ‌و‌ اعتماد به‌ گذشتت، بر‌ ‌آن نافرمانى ها اقدام كرد. ‌و‌ حال آنكه با‌ ‌آن عنايت هايى كه‌ به‌ او‌ داشته اى، سزاوارترين بندگانت بود كه‌ نافرمانى ات را‌ نكند.
 «ثُمَّ أَمَرْتَهُ فَلَمْ يَأْتَمِرْ»: يعنى بعد از‌ ‌آن همه احسان ‌و‌ فضل فراوان امر كردى ولى بنده امتثالِ امر نكرد ‌و‌ در‌ پى نافرمانى خود برآمد.
 «نَهَيْتَه»: عبارت است از‌ طلب ترك فعل كما اينكه «امر» طلب فعل است.
 از‌ سياق اين فراز كه‌ به‌ تعجّب آميخته شده ‌و‌ با‌ ملامت ‌و‌ توبيخ همراه گشته، اين معنا حاصل مى‌ شود كه‌ خداوندِ سبحان، امر ‌و‌ نهى كرده كه‌ از‌ چه امورى پيروى كنيم ‌و‌ از‌ چه امورى دورى گزينيم. ولى بنده، نافرمانى كرده ‌و‌ به‌ اوامر ‌و‌ نواهى خداوند اعتنايى ننموده است.
 تعجّب در‌ ‌آن است كه‌ بندهْ اقرار ‌و‌ اذعان دارد، اگر كوتاهى در‌ اطاعت فرمان خداوند ‌و‌ دورى از‌ نواهى الهى كرده، از‌ روى گردن كشى نبوده ‌و‌ اميدوار است خداوند عذر او‌ را‌ بپذيرد.
 توجّه داشته باشيم كه‌ در‌ اين فراز، امام سجاد عليه السلام علّت مخالفت با‌ اوامر الهى ‌و‌ انجام نواهى را‌ دو‌ امر دانسته اند: اوّل، پيروى از‌ هواى نفس ‌و‌ دوّم، فريب شيطان. چون صرفِ دعوت از‌ طرف شيطان، باعث انجام گناه نمى گردد، بلكه ابتدا ميل به‌ گناه، از‌ طرف انسان ايجاد مى‌ گردد ‌و‌ سپس شيطان او‌ را‌ وسوسه مى‌ كند.
 
اقرار به‌ گناه
 وَ هَا أَنَا ذَا بَيْنَ يَدَيْكَ صَاغِرًا ذَلِيلًا خَاضِعًا خَاشِعًا خَائِفًا، مُعْتَرِفًا بِعَظِيمٍ مِنَ الذُّنُوبِ تَحَمَّلْتُهُ، وَ جَلِيلٍ مِنَ الْخَطَايَا اجْتَرَمْتُهُ، مُسْتَجِيرًا بِصَفْحِكَ، لَائِذًا بِرَحْمَتِكَ، مُوقِنًا أَنَّهُ لَا يُجِيرُنِي مِنْكَ مُجِيرٌ، وَ لَا يَمْنَعُنِي مِنْكَ مَانِعٌ.
 ‌و‌ اينك منم در‌ پيشگاه تو، پست، ذليل، فروتن، متواضع، ترسان، اعتراف كننده به‌ بزرگى گناهانى كه‌ زير بار ‌آن رفته ام ‌و‌ به‌ سترگىِ خطاهايى كه‌ مرتكب ‌آن شده ام، پناهنده به‌ بخشايشت، پناه خواه به‌ رحمتت ‌و‌ باوردارنده به‌ اينكه هيچ امان دهنده اي‌ مرا از‌ تو‌ امان نمى دهد ‌و‌ هيچ بازدارنده اي‌ مرا از‌ (بلاى) تو‌ بازنمى دارد.
 «هَا»: حرف تنبيه ‌و‌ آگاهى دادن است ‌و‌ منظور ‌آن است كه‌ من‌ در‌ مقابل تو‌ ايستاده ام.
 «ذَا»: عبارت است حضور ذليلانه به‌ درگاه الهى.
 «لَائِذًا»: يعنى هيچ كس مرا از‌ عذاب تو‌ ايمن نمى سازد.
 اقرار ‌و‌ اعتراف به‌ گناه، در‌ نزد ديگران بسيار نكوهش شده ‌و‌ از‌ گناهان كبيره است. چرا كه‌ اقرار به‌ گناهانِ گذشته، علاوه بر‌ ‌آن كه‌ آبروى اقراركننده را‌ مى‌ برد از‌ او‌ سلب اعتماد مى‌ كند، باعثِ ترويج فحشا ‌و‌ عمل زشت نيز مى‌ گردد. چون اين اقرار، اعلام رسمى ‌و‌ آشكار انجام گناه است.
 ولى در‌ درگاه خداوند بنده بايد خود را‌ كوچك شمرده ‌و‌ خداوند را‌ بزرگ داند ‌و‌ به‌ اعتراف ‌و‌ اقرار به‌ درگاهش بپردازد.
 دعاى كميل حضرت اميرالمؤمنين على عليه السلام، سرشار از‌ اقرار بر‌ كوچك بودن خود ‌و‌ بازگو نمودن گناهان است ‌و‌ دعاى ابوحمزه ثمالى كه‌ از‌ حضرت زين العابدين امام سجّاد عليه السلام در‌ سحرگاهان ماه مبارك رمضان است، به‌ لغزش هاى انسان اقرار داشته ‌و‌ چنين دعاهايى براى تعليم انسان ‌و‌ چگونگى اقرار ‌و‌ اعتراف به‌ گناهان خويش در‌ نزد خداوندِ قادر، بسيار مفيد ‌و‌ مؤثّر است.
 از‌ امام باقر عليه السلام منقول است كه‌ مى‌ فرمايد: «وَاللَّه ما‌ يَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ اِلّا مَنْ أقَرَّ بِهِ»: «به خدا كسى از‌ گناه نمى رهد، جز ‌آن كه‌ بدان اقرار كند». (الكافى 426 /2، وسائل الشيعه 58 /16.).
 ‌و‌ نيز فرموده اند: «لا وَاللَّه ما‌ أرادَ اللَّهُ تَعالى مِنْ النَّاسِ الّا خِصْلَتَيْنِ: أَنْ يَقْرَّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَيَزِيدَهُمْ وَ بِالْذُنُوبِ فَيَغْفِرَها لَهُمْ»: «به خدا قسم كه‌ خداوند از‌ مردم جز دو‌ خصلت را‌ نخواسته. يكى اينكه به‌ نعمت هايى كه‌ خدايشان ارزانى داشته، اقرار كنند تا‌ ثمره اش ازدياد نعمت ها گردد ‌و‌ ديگر اينكه به‌ گناهانى كه‌ از‌ ايشان سر‌ زده اعتراف نمايند، تا‌ خدايشان بيامرزد». (الكافى 426 /2، وسائل الشيعه 59 /16.).
 
عفو ‌و‌ مغفرت خداوند
 فَعُدْ عَلَيَّ بِمَا تَعُودُ بِهِ -عَلَى مَنِ اقْتَرَفَ- مِنْ تَغَمُّدِكَ، وَ جُدْ عَلَيَّ بِمَا تَجُودُ بِهِ -عَلَى مَنْ أَلْقَى بِيَدِهِ إِلَيْكَ- مِنْ عَفْوِكَ، وَ امْنُنْ عَلَيَّ -بِمَا لَا يَتَعَاظَمُكَ أَنْ تَمُنَّ بِهِ عَلَى مَنْ أَمَّلَكَ- مِنْ غُفْرَانِكَ.
 پسْ بر‌ من‌ از‌ پوششت، همان چيزى را‌ كه‌ به‌ كسى كه‌ گناه كرده مى‌ دهى، عطا كن. ‌و‌ به‌ من‌ ببخش همان چيزى را‌ كه‌ به‌ كسى كه‌ به‌ خاطر عفوت تسليم تو‌ گرديده است مى‌ بخشى. ‌و‌ به‌ من‌ ارزانى دار آنچه بر‌ تو‌ گران نيست ‌و‌ به‌ كسى كه‌ آمرزش تو‌ را‌ آرزو مى‌ كند ارزانى مى‌ دارى.
 «عَفْوِك»: عفو داراى معانى متعددى است ‌و‌ از‌ جمله: "بهترين قسمت مال"، "مقدار اضافى چيزى"، "وسط ‌و‌ ميانه هر‌ چيز"، "قصدِ گرفتن چيزى"، "از بين بردن اثر شى" ‌و‌ بالاخره به‌ معنى "بخشش ‌و‌ آمرزش".
 ‌و‌ در‌ اين عبارت منظور معنى آخر است ‌و‌ «عافين» به‌ بخشندگان ‌و‌ در‌ گذرندگان اطلاق مى‌ شود كه‌ صفت برجسته پرهيزكاران است. (اشاره به‌ آل‌ عمران/ 134.).
 تفاوت ميان «عفو» ‌و‌ «مغفرت» در‌ ‌آن است كه‌ «عفو» اشاره به‌ بخشش خداوند است ‌و‌ «مغفرت» اشاره به‌ پوشش گناهان است زيرا ممكن است كسى گناهى را‌ ببخشد امّا هرگز ‌آن را‌ نپوشاند ‌و‌ براى ديگران بازگو نمايد ‌و‌ بعضى مغفرت را‌ به‌ معنى پوشاندن فرد خاطى از‌ عذابِ دوزخ معنى كرده اند.
 
تهيدستى در‌ امور معنوى
 وَ اجْعَلْ لِي فِي هَذَا الْيَوْمِ نَصِيبًا أَنَالُ بِهِ حَظًّا مِنْ رِضْوَانِكَ، وَ لَا تَرُدَّنِي صِفْرًا مِمَّا يَنْقَلِبُ بِهِ الْمُتَعَبِّدُونَ لَكَ مِنْ عِبَادِكَ.
 ‌و‌ در‌ اين روز براى من‌ نصيبى قرار ده‌ كه‌ با‌ ‌آن به‌ نصيبى از‌ خوشنودى ات برسم ‌و‌ مرا تهى دست از‌ آنچه بندگانِ پرستشگرت با‌ (دستى پر از) ‌آن بازمى گردند، بازنگردان.
 تهيدستى از‌ امور معنوى (و خسران ‌و‌ زيان) انسان در‌ دنيا، بر‌ دو‌ نوع است: يكى، حاصل از‌ امور حتمى الهى مى‌ باشد ‌و‌ براى بشر غير اختيارى است، كه‌ خداوند با‌ بعثت انبيا ‌و‌ نصب اوصيا ‌و‌ ارسال رسولان ‌و‌ نزول كتاب هاى آسمانى، ‌آن را‌ رفع مى‌ نمايد. پس‌ هر‌ كس از‌ خداوند تبعيت كند، جبران تهيدستى ‌و‌ خسرانى كه‌ خارج از‌ اراده ‌و‌ اختيار وى بوده را، خواهد نمود. نوع ديگر به‌ واسطه انجام ‌و‌ اكتساب گناهان ‌و‌ مسلّط شدنِ هواى نفس (كه چهره قلب را‌ به‌ زنگار معاصى آلوده ‌و‌ فطرت خدادادى را‌ ضايع مى‌ كند،) حاصل مى‌ شود ‌و‌ اين غبار ‌و‌ زنگار تا‌ بدانجا پيش مى‌ رود كه‌ (صُمُّ بُكْمٌ عُمْىٌ فَهُمْ لَا يَرْجِعُونَ): «آنها كر ‌و‌ گنگ ‌و‌ كورند ‌و‌ از‌ ضلالت خود بازنمى گردند». (بقره/ 18.) اين تهيدستى ‌و‌ زيان جويى به‌ اختيار انسان حاصل شده، رفع ‌آن نيز به‌ اراده ‌و‌ اختيار او‌ است. لذا امام سجّاد عليه السلام از‌ خداوند درخواست مى‌ كند كه: «خداوندا، مرا تهى دست از‌ آنچه بندگان پرستشگرت (كه به‌ واسطه پرستش تو‌ قادر به‌ جبران زيان اوّل شده اند ‌و‌ به‌ واسطه ترك معصيت توانسته اند دوّمين خسران نيز از‌ خود دور نمايند ‌و‌ با‌ دستى پر، نزد تو) باز مى‌ گردند، باز مگردان».
 
مراتب توحيد ‌و‌ شرك
 وَ إِنِّي وَ إِنْ لَمْ أُقَدِّمْ مَا قَدَّمُوهُ مِنَ الصَّالِحَاتِ فَقَدْ قَدَّمْتُ تَوْحِيدَكَ وَ نَفْيَ الْأَضْدَادِ وَ الْأَنْدَادِ وَ الْأَشْبَاهِ عَنْكَ، وَ أَتَيْتُكَ مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِي أَمَرْتَ أَنْ تُؤْتَى مِنْهَا، وَ تَقَرَّبْتُ إِلَيْكَ بِمَا لَا يَقْرُبُ أَحَدٌ مِنْكَ إِلَّا بِالتَّقَرُّبِ بِهِ.
 ‌و‌ همانا گرچه من‌ كارهاى شايسته اي‌ را‌ كه‌ آنها پيش فرستاده اند، پيش نفرستادم، ولى يگانه دانستن تو‌ ‌و‌ نفى شريكان ‌و‌ همتايان ‌و‌ مانندهايى از‌ تو‌ را، پيش فرستاده ام. ‌و‌ از‌ همان درهايى كه‌ فرمان داده اي‌ از‌ آنها وارد شوند، نزد تو‌ آمده ام. ‌و‌ به‌ آنچه احدى نزديك نمى شود به‌ تو‌ جز با‌ نزديكى جستن به‌ آن، به‌ تو‌ نزديكى جسته ام.
 «تَوْحِيدَك»: اعتقاد به‌ يگانگى خداوند است. توحيد چهار مرتبه دارد كه‌ تا‌ انسان همه مراحل ‌آن را‌ طى نكند، موحّد واقعى نيست.
 1 - توحيد ذاتى: يعنى يگانه دانستنِ ذاتِ خداوند كه‌ از‌ همه بى نياز ‌و‌ همگان به‌ او‌ نيازمندند ‌و‌ منشأ آفرينش است.
 2 - توحيد صفاتى: يعنى اعتقاد به‌ اينكه اوّلاً يگانگى خداوند عين صفات اوست ‌و‌ ثانياً اعتقاد به‌ يگانگى صفات با‌ يكديگر. چرا كه‌ اگر صفات با‌ ذات الهى ‌و‌ يا‌ با‌ صفات ديگر اختلاف داشته باشد، اين امر لازمه محدوديت صفات است ‌و‌ محدوديت صفات، محدوديت وجود است ‌و‌ براىِ وجودِ نامحدود، اختلافى در‌ صفات متصوّر نيست.
 3- توحيد اِفعالى: يعنى اعتقاد به‌ اينكه جهان، (با همه نظام ها، سنّت ها، علل ‌و‌ معلول ها) فعل خدا ‌و‌ ناشى از‌ اراده اوست ‌و‌ موجوداتِ جهان، همانگونه كه‌ در‌ ذات استقلال ندارند، در‌ مقام تأثير گذارى ‌و‌ فاعليّت نيز استقلال ندارند.
 4- توحيد عبادى: يعنى يگانه دانستن خداوند در‌ پرستش شدن ‌و‌ اعتقاد به‌ اينكه فقط خداوند است كه‌ لايق پرستش ‌و‌ عبادت مى‌ باشد.
 مراتب سه گانه اوّل را‌ «توحيد نظرى» ‌و‌ مرتبه آخر را‌ «توحيد عملى» نام نهاده اند.
 «نَفْيَ الْأَضْدَادِ وَ الْأَنْدَادِ وَ الْأَشْبَاهِ عَنْك»: اشاره به‌ نفى كامل شرك ‌و‌ اعتقاد به‌ اينكه خداوند از‌ هر‌ گونه شريك، همتا ‌و‌ همانند بدور است، مى‌ باشد.
 شرك نيز همانند توحيد، داراى مراتبى است كه‌ به‌ اختصار عبارتند از:
 1 - شرك ذاتى: يعنى اعتقاد به‌ تعدّد مبدأ آفرينش.
 2 - شرك در‌ خالقيت: عبارت است از‌ مستقل دانستن مخلوقات خدا در‌ فاعليّت ‌و‌ تأثير آن.
 3 - شرك صفاتى: يعنى مغاير دانستن صفات خداوند، با‌ ذات او.
 4 - شرك در‌ پرستش: عبارت است از‌ پرستش غير خدا كه‌ مراتبى دارد. از‌ جمله، خودپرستى، دنياپرستى، پول پرستى و... كه‌ آخرين مرتبه ‌آن پرستش بت، خورشيد و... است.
 «أَتَيْتُكَ مِنَ الْأَبْوَابِ الَّتِي أَمَرْتَ أَنْ تُؤْتَى مِنْهَا»: اشاره به‌ آيه 189 سوره بقره دارد كه‌ مى‌ فرمايد: «نيكى ‌آن است كه‌ شخص، پرهيزكار باشد ‌و‌ به‌ خانه ها از‌ درب ‌آن درآيد».
 از‌ امام باقر عليه السلام در‌ تفسير اين آيه سؤال شد. ايشان فرمودند: «خاندان حضرت محمّد صلى الله عليه وآله ابواب خداوند هستند كه‌ دعوت كنندگان به‌ بهشت ‌و‌ رهبران راه حقيقت ‌و‌ راهنمايانند تا‌ روز قيامت». (تفسير مجمع البيان، ذيل آيه.).
 
حسن ظن ‌و‌ اميد به‌ خداوند
 ثُمَّ أَتْبَعْتُ ذَلِكَ بِالْإِنَابَةِ إِلَيْكَ، وَ التَّذَلُّلِ وَ الِاسْتِكَانَةِ لَكَ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ، وَ الثِّقَةِ بِمَا عِنْدَكَ، وَ شَفَعْتُهُ بِرَجَائِكَ الَّذِي قَلَّ مَا يَخِيبُ عَلَيْهِ رَاجِيكَ.
 سپس بازگشت به‌ سوى تو‌ ‌و‌ فروتنى ‌و‌ زارى براى تو‌ ‌و‌ خوش گمانى به‌ تو‌ ‌و‌ اعتماد به‌ آنچه نزد توست را، در‌ پى ‌آن روانه ساخته ام. ‌و‌ ‌آن را‌ جفت اميد به‌ تو‌ كردم. همان (اميدى) كه‌ با‌ وجود آن، اميدوار به‌ تو‌ كمتر نااميد مى‌ شود.
 «حُسْنِ الظَّنِّ بِك»: يعنى گمان نيكو به‌ خداوند ‌و‌ اعتماد به‌ رحمت ‌و‌ بزرگوارى او.
 على بن‌ رئاب مى‌ گويد: «از امام صادق عليه السلام شنيدم كه‌ مى‌ فرمود روز قيامت، بنده گنهكار را‌ براى حساب مى‌ آورند. خداوند به‌ او‌ مى‌ فرمايد: آيا تو‌ را‌ به‌ اطاعت ‌و‌ فرمانبردارى فرمان ندادم ‌و‌ از‌ گناهان نهى ننمودم؟ مى‌ گويد: چرا ولى تمايلات نفسانى بر‌ من‌ غلبه كرد ‌و‌ اكنون اگر مرا به‌ خاطر گناهانم كيفر دهى، بر‌ من‌ ظلم نكرده اى. آنگاه خداوند دستور مى‌ دهد تا‌ او‌ را‌ به‌ دوزخ برند. ‌آن بنده مى‌ گويد: خداوندا من‌ نسبت به‌ تو‌ اين گونه تصوّر ‌و‌ گمان نداشتم. خداوند مى‌ فرمايد: گمان ‌و‌ تصور تو‌ چه بود؟ مى‌ گويد من‌ نسبت به‌ تو‌ بهترين گمان ‌و‌ تصور را‌ داشتم. در‌ اين هنگام خداوند دستور مى‌ دهد تا‌ او‌ را‌ به‌ بهشت رهنمون گردانند آنگاه به‌ او‌ مى‌ فرمايد حسن ظن تو‌ در‌ اين لحظه براى تو‌ سودمند افتاد». (بحارالانوار، ج 7، باب 14، روايت 4.).
 «شَفَعْتُهُ بِرَجَائِك»: اميد به‌ تو‌ را‌ به‌ ‌آن افزودم. اميد به‌ تو‌ را‌ با‌ ‌آن جفت كردم.
 «رَجَاء»: در‌ يك معنى به‌ همه حالات توقع ‌و‌ انتظار گفته مى‌ شود. حتّى اگر انتظارِ امرى ناخوشايند باشد. ولى رجاء هرگاه در‌ برابر خوف به‌ كار رود، به‌ معناى انتظارِ امرى خوشنودكننده است. هر‌ چه اهتمام ‌و‌ انتظارِ حصول امرِ خوشايند، بيشتر باشد، اشتياق انسان افزون تر است ‌و‌ انگيزه تلاش براى حصول ‌آن بالاتر مى‌ رود. انسان مؤمن منتظر رسيدن به‌ رضاى پروردگار ‌و‌ لقاى اوست ‌و‌ چون به‌ رحمت ‌و‌ مغفرت خداوند ايمان دارد، در‌ هر‌ شرايطى اين اميد را‌ در‌ دل خود مى‌ پرورد، ‌و‌ براى تحقّق ‌آن تلاش مى‌ كند ‌و‌ حتّى اگر گناهكار ‌و‌ از‌ عذاب پروردگار خائف باشد، باز هم اميدوار است كه‌ مشمول مغفرت خداوند واقع شده ‌و‌ توفيق جبران كاستى ها را‌ پيدا كند.
 
ادب در‌ دعا
 وَ سَأَلْتُكَ مَسْأَلَةَ الْحَقِيرِ الذَّلِيلِ الْبَائِسِ الْفَقِيرِ الْخَائِفِ الْمُسْتَجِيرِ، وَ مَعَ ذَلِكَ خِيفَةً وَ تَضَرُّعًا وَ تَعَوُّذًا وَ تَلَوُّذًا، لَا مُسْتَطِيلًا بِتَكَبُّرِ الْمُتَكَبِّرِينَ، وَ لَا مُتَعَالِيًا بِدَالَّةِ الْمُطِيعِينَ، وَ لَا مُسْتَطِيلًا بِشَفَاعَةِ الشَّافِعِينَ.
 ‌و‌ از‌ تو‌ درخواست مى‌ نمايم، درخواستِ خُرد، خوار، بدحال، نيازمند، ترسان، پناهنده. ‌و‌ با‌ ‌آن احوال، درخواستم به‌ همراه ترس ‌و‌ زارى ‌و‌ پناه خواهى ‌و‌ پناه جويى است، نه آنكه چون متكبّران، گردن كشى كنم ‌و‌ نه همچون فرمانروايان طلبكار، خود را‌ عالى بدانم ‌و‌ نه آنكه به‌ (اعتماد) شفاعت شفاعت كنندگان، گردن كشى كنم.
 «لَا مُسْتَطِيلًا»: يعنى من‌ طالب عُلو ‌و‌ مقام ‌و‌ رفعت جايگاه نيستم.
 يكى از‌ ادب هايى كه‌ بنده بايد به‌ درگاه خداوند داشته باشد، اظهار فروتنى ‌و‌ درماندگى است. در‌ اين فراز امام سجاد عليه السلام، در‌ حالى كه‌ خود را‌ حقير، ذليل ‌و‌ فقير معرفى مى‌ نمايد، خواسته خود از‌ خداوند را‌ با‌ تضرّع ‌و‌ پناه جويى ‌و‌ پناه خواهى طلب مى‌ كند ‌و‌ اين كلمات نمايانگر نهايت درماندگى ‌و‌ فروتنى است.
 خداوند متعال همگان را‌ به‌ دعا ‌و‌ مناجاتى اينگونه دعوت كرده مى‌ فرمايد:
 (ادْعُواْ رَبَّكُمْ تَضَرُّعاً وَ خُفْيَةً إِنَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ): «پروردگار خود را‌ (آشكارا) از‌ روى تضرّع، ‌و‌ در‌ پنهان، بخوانيد؛ (و از‌ تجاوز، دست برداريد كه) او‌ متجاوزان را‌ دوست نمى دارد». (اعراف/ 55.).
 كسى كه‌ در‌ حين مناجات ‌و‌ دعا به‌ درگاه الهى، براى خود شخصيّتى قائل ‌و‌ متكبرّانه ‌و‌ با‌ والامقامى در‌ حالى كه‌ چشم اميد به‌ ديگران دارد خداوند را‌ مى‌ خواند، در‌ واقع در‌ محضر خداوند نيست، بلكه در‌ دنيا به‌ امورات دنيايى خود مشغول است ‌و‌ از‌ اين مناجات ‌و‌ دعا هيچ فيضى نخواهد برد.
 حافظ مى‌ گويد:
 قدم منه به‌ خرابات جز به‌ شرط ادب
 كه‌ سالكان درش محرمان پادشهند
 
عجله
 وَ أَنَا بَعْدُ أَقَلُّ الْأَقَلِّينَ، وَ أَذَلُّ الْأَذَلِّينَ، وَ مِثْلُ الذَّرَّةِ أَوْ دُونَهَا، فَيَا مَنْ لَمْ يُعَاجِلِ الْمُسِيئِينَ، وَ لَا يَنْدَهُ الْمُتْرَفِينَ، وَ يَا مَنْ يَمُنُّ بِإِقَالَةِ الْعَاثِرِينَ، وَ يَتَفَضَّلُ بِإِنْظَارِ الْخَاطِئِينَ.
 ‌و‌ من‌ بعد از‌ اين، كمترين كمتران ‌و‌ خوارترين خواران ‌و‌ مانند ذرّه اي‌ يا‌ كمتر از‌ آنم. پس‌ اي‌ آنكه بر‌ (كيفر) گنهكاران شتاب نمى كنى ‌و‌ نازپروردگان را‌ نمى رانى ‌و‌ اي‌ آنكه با‌ احسان خود لغزشكاران را‌ مى‌ بخشى ‌و‌ با‌ تفضّل خود خطاكاران را‌ مهلت مى‌ دهى.
 «يُعَاجِل»: از‌ مادّه «عجل» است. راغب اصفهانى مى‌ گويد: عجله عبارت است از‌ درخواست شى ‌و‌ اقدام بر‌ انجام كار قبل از‌ آنكه زمان ‌آن رسيده باشد.
 عجله بر‌ دو‌ قسم است: ممدوح ‌و‌ مذموم
 شتاب ممدوح: عبارت است از‌ عجله كردن در‌ كار خير. چرا كه‌ امام صادق عليه السلام مى‌ فرمايد: «مَنْ هَمَّ بِخَيرِ فَلْيُعَجِّلُه»: «هر كه‌ تصميم به‌ كار خوبى گيرد، بايد در‌ انجام ‌آن شتاب كند». (كافى 142 /2.).
 در‌ بعضى روايات، علّت اين شتاب، امكان منصرف شدن انسان از‌ ‌آن كار كه‌ توسّط شيطان صورت مى‌ گيرد، ذكر گرديده (بحار 224 /68 ‌و‌ 225.)، برخى روايات نيز كمال كار را‌ در‌ سرعت بخشيدن در‌ انجام ‌آن كار خير دانسته (غررالحكم 729 /2.) ‌و‌ بالاخره در‌ روايات ديگرى هم ملاك كار نيك ‌و‌ سرآغاز ‌و‌ اساس سخاوت، سرعت دادن به‌ كار خير ذكر شده است. (غررالحكم 277 /3 ‌و‌ 52 /4.).
 شتاب مذموم: عبارت است از‌ كلّيه امورى كه‌ قبل از‌ گذشتن زمانِ لازم، بدون تفكّر، تأمّل ‌و‌ بررسى ‌و‌ يا‌ براى نيرنگ ‌و‌ فريبِ ديگران انجام گيرد.
 اميرالمؤمنين حضرت على عليه السلام مى‌ فرمايد: «مَن ركب العجل اصابه الزلل»: «هر كس بر‌ (اسب تيزرو) عجله سوار شود، لغزش به‌ او‌ روى آورد». (غررالحكم 651 /2.).
 از‌ آنجا كه‌ تمامى كارهاى خداوند بر‌ اساس حكمت ‌و‌ از‌ روى مهرورزى، رحمت ‌و‌ شفقّت است، نه تنها در‌ عذاب بندگانِ خاطى عجله نمى كند، بلكه درِ توبه را‌ گشوده تا‌ هر‌ پشيمانى به‌ سوى درگاه الهى بازگردد ‌و‌ چه بسيار گناهكارانى كه‌ با‌ توبه به‌ راه راست برگشته ‌و‌ از‌ نيكوكاران شدند.
 خداوند مى‌ فرمايد: (وَ رَبُّكَ الْغَفُورَ ذُو الرَّحْمَةِ لَوْ يُؤَاخِذُهُمْ بِمَا كَسَبُوا لَعَجَّلَ لَهُمُ الْعَذَابَ بَل لَّهُمْ مَّوعِدٌ): «و پروردگارت، آمرزنده ‌و‌ صاحب رحمت است. اگر مى‌ خواست آنان را‌ به‌ خاطر اعمالشان مجازات كند، عذاب را‌ هر‌ چه زودتر براى آنها مى‌ فرستاد، ولى براى آنان موعدى است». (كهف/ 58.).
 
خطاكار
 أَنَا الْمُسِي ءُ الْمُعْتَرِفُ الْخَاطِئُ الْعَاثِرُ.
 منم بدكارِ اعتراف كننده خطاكار لغزشكار.
 «الْخَاطِئ»: خطاكار را‌ گويند. ‌و‌ راغب اصفهانى در‌ مفردات مى‌ گويد: «وقتى كسى اراده چيزى كند ‌و‌ اتّفاقاً چيز ديگرى را‌ به‌ دست آورَد، ‌و‌ يا‌ كارى ديگر كند، مى‌ گويند فلانى خطا كرد. ‌و‌ اگر همان چيز را‌ كه‌ خواسته بود به‌ دست آورْد، مى‌ گويند فلانى اصابه كرد. گاهى هم مى‌ شود كه‌ به‌ كسى كه‌ عملى كرده كه‌ درست ‌آن را‌ انجام نداده ‌و‌ يا‌ اراده اي‌ كرده كه‌ خوب نمى تواند عمليش كند، مى‌ گويند فلانى به‌ خطا رفت».
 كلمه «خطيئه» از‌ نظر معنا به‌ كلمه «سيّئه» نزديك است. كلمه خطيئه را‌ بيشتر در‌ جايى استعمال مى‌ كنند كه‌ مورد، مقصود اصلى ‌و‌ فى نفسه نبوده، بلكه ‌آن مورد ‌و‌ فعلى كه‌ به‌ خطا انجام شده، زائيده از‌ مقصدى ديگر مى‌ باشد. مثلاً كسى قصد كرده شكارى را‌ با‌ تير بزند، ولى تير او‌ به‌ انسانى اصابت كند. آنچه گفته شد بر‌ حسب اصل لغت بود ‌و‌ امّا بر‌ حسب استعمال، بايد دانست كه‌ معناى كلمه خطا را‌ توسعه داده اند ‌و‌ مجازاً هر‌ عملى كه‌ نمى بايست انجام شود را‌ از‌ مصاديق خطا شمرده ‌و‌ هر‌ عمل يا‌ اثر عملى كه‌ از‌ انسان بدون قصد سر‌ زده باشد، خطيئه خوانده اند. بديهى است كه‌ چنين عملى معصيت شمرده نمى شود. همچنين هر‌ عملى كه‌ انجام دادنش سزاوار نباشد را‌ نيز خطيئه ناميده اند، هر‌ چند كه‌ با‌ قصد انجام شود. كه‌ البتّه به‌ اين اعتبار، ‌آن عمل را‌ مى‌ توان معصيت، يا‌ وبالِ معصيت ناميد.
 
گستاخى بر‌ خداوند
 أَنَا الَّذِي أَقْدَمَ عَلَيْكَ مُجْتَرِئًا.
 منم آنكه گستاخانه بر‌ تو‌ جرأت نمودم.
 «مُجْتَرِئًا»: بيان كننده حالت فرد است كه‌ گستاخانه به‌ درگاه الهى آمده.
 گستاخى در‌ گناه ‌آن است كه‌ فرد از‌ ارتكاب گناه باكى نداشته باشد. در‌ احاديث ‌و‌ روايات به‌ اين چنين گستاخىِ در‌ گناه، «تجاهر به‌ فسق» گفته مى‌ شود. چرا كه‌ فرد گستاخ درصدد شايع كردن گناه مى‌ باشد. يعنى علاوه بر‌ اينكه خودْ آلوده به‌ نافرمانى خداوند شده ‌و‌ از‌ رحمت الهى فاصله گرفته، درصدد برآمده تا‌ ديگران را‌ نيز به‌ تباهىِ نافرمانى داخل نموده، از‌ رحمت خداوند دورشان سازد. خداوند در‌ قرآن كريم به‌ ترويج دهندگانِ فحشا، وعده عذاب داده است. (اشاره به‌ نور/ 19.).
 فاش نمودن گناه در‌ جامعه موجبات بى حيايى در‌ بين آحاد مردم را‌ فراهم كرده ‌و‌ پرده درى ‌و‌ بى شرمى رواج مى‌ يابد ‌و‌ جامعه پاك اسلامى را‌ به‌ جامعه اي‌ بى بندوبار تبديل مى‌ نمايد. رسول مكرّم اسلام حضرت محمّد عليه السلام مى‌ فرمايد:
 «اِسْتَحْيُوا مِنَ اللّهِ حَقَ الْحَياء»: «به طور كامل از‌ خداوند حيا كنيد». (مصباح الشريعة/ 86.).
 
گناه عمدى
 أَنَا الَّذِي عَصَاكَ مُتَعَمِّدًا.
 منم آنكه از‌ روى عمد، تو‌ را‌ نافرمانى كردم.
 «عَصَاك»: عبارت است از‌ نافرمانى خداوند با‌ گناه ‌و‌ معصيت.
 ارتكاب گناه ‌و‌ نافرمانى خدا، آنگاه بسيار شديد مى‌ شود كه‌ مرتكب، عمداً گناه را‌ انجام داده باشد. در‌ اين صورت است كه‌ آثار منفى فراوانى بر‌ اين معصيت مترتّب مى‌ گردد. در‌ مرحله اوّل شخص عاصى دچار «كيفر الهى» كه‌ دربردارنده عذاب هاى اخروى، ‌و‌ سختى ها ‌و‌ محروميّت از‌ كمال انسانى ‌و‌ قرب الهى است، مى‌ شود.
 از‌ ديگر آثار گناهِ عمدى، مى‌ توان به‌ «نابودى اعمال» اشاره كرد: روزى رسول خدا صلى الله عليه وآله در‌ مسجد فرمودند: «هر كس «سبحان اللّه» بگويد، درْ بهشت براى خود درختى را‌ مى‌ كارد شخصى عرضه داشت: پس‌ درختان ما‌ در‌ بهشت زياد است! پيامبر صلى الله عليه وآله فرمودند: «آرى، ولى مبادا آتش روانه كنيد ‌و‌ همه را‌ بسوزانيد». ‌و‌ گناه آتشى است كه‌ اعمال گذشته را‌ مى‌ سوزاند.
 علاوه بر‌ دو‌ مورد فوق، «عدم استجابت دعا»، از‌ ديگر آثار ارتكاب گناه است. روايات فراوانى بر‌ اين مطلب اذعان دارد كه‌ دعاهاىِ فردِ گناهكار، مورد استجابت قرار نمى گيرد.
 به‌ جز آثار سه گانه فوق آثار ديگرى نيز بر‌ گناه مترتّب است كه‌ ذكر ‌آن در‌ اين مقال نمى گنجد. لذا بايستى متعمّد بر‌ معصيت، با‌ توبه نصوح ‌و‌ استغفار حقيقى به‌ درگاه خداوند، موجبات رحمت الهى را‌ فراهم آورد.
 
پرده پوشى
 أَنَا الَّذِي اسْتَخْفَى مِنْ عِبَادِكَ وَ بَارَزَكَ.
 منم آنكه (گناهم را) از‌ بندگانت پنهان كرده ‌و‌ نزد تو‌ آشكار نمودم.
 «بَارَزَك»: پيش تو‌ آشكار ‌و‌ هويدا نمودم (مبارز به‌ كسى مى‌ گويد كه‌ مجاهدت ‌و‌ ايثار خود را‌ بر‌ همگان آشكار ‌و‌ هويدا مى‌ سازد).
 انسان بايستى به‌ درگاه الهى، با‌ حالت خشوع وارد شده ‌و‌ تمامى مطالب خود را‌ بيان نمايد. هيچ كس همانند خداوند سترِ عيوب نمى كند در‌ حالى كه‌ دانا به‌ تمامى صفات ‌و‌ عيوب ما‌ است.
 از‌ صفات بسيار مهمّ خداوند، پرده پوشى بر‌ گناهان بنده اي‌ است كه‌ گناهانش را‌ به‌ خلوت انجام مى‌ دهد ‌و‌ دوست ندارد احدى بر‌ گناهانش آگاه شود. وجود مقدّس ربّوبى، خود را‌ «ستار العيوب» ناميده است، تا‌ بندگانش بدانند در‌ حالى كه‌ در‌ خلوتِ خودْ او‌ را‌ نافرمانى مى‌ كنند، آبرويشان را‌ حفظ نموده ‌و‌ از‌ باز كردن اوراق پرونده آنان در‌ برابر ديدگان ديگر بندگان خوددارى مى‌ كند، مگر اينكه گنهكارى بر‌ اثر شدت بى حيايى ‌و‌ جرأت بر‌ گناه، معاصى را‌ در‌ برابر ديگران انجام دهد ‌و‌ بر‌ آبرويش نترسد، كه‌ در‌ اين حال، پرده پوشى بر‌ او‌ ‌و‌ حفظ آبرويش در‌ بين مردم معنا ندارد.
 از‌ رسول خدا صلى الله عليه وآله روايت شده است: «من تاب، تاب اللّهُ عليه ‌و‌ امرت جَوارِحُهُ أَن تستر عليه ‌و‌ بقاع الارض ان‌ تكتم عليه ‌و‌ انسيت الحفظة ما‌ كانت تكتب عليه»: «كسى كه‌ توبه كند، خدا توبه اش را‌ مى‌ پذيرد ‌و‌ به‌ اعضايش فرمان مى‌ رسد كه‌ گناهانش را‌ بر‌ او‌ پوشيده دارند ‌و‌ به‌ قطعه هاى زمين امر مى‌ شود كه‌ گناهانش را‌ بر‌ او‌ كتمان كنند ‌و‌ آنچه را‌ كاتبان عمل در‌ پرونده اش نوشته اند، از‌ ياد آنان مى‌ برد». (بحارالانوار 28 /6، باب 20 حديث 32.).
 
حرمِ امن خداوند
 أَنَا الَّذِي هَابَ عِبَادَكَ وَ أَمِنَكَ.
 منم آنكه از‌ بندگانت ترسيده ‌و‌ از‌ تو‌ آسوده خاطر بودم.
 «هَاب»: بر‌ حذر شد ‌و‌ ترسيد.
 «امن»: به‌ معنى عدم خوف ‌و‌ ترس به‌ همراه طُمأنينه درونى است ‌و‌ ‌آن زمانى تحقّق مى‌ يابد كه‌ درون انسان آرام باشد ‌و‌ از‌ هيچ گونه ضررى نترسد.
 «أَمِنَك»: منظور از‌ آن، اين است كه‌ در‌ پيشگاه تو‌ حاضر شده ‌و‌ به‌ مناجات با‌ تو‌ پرداخته ام، در‌ حالى كه‌ مى‌ دانم از‌ ناحيه تو‌ هيچ ضررى به‌ من‌ نخواهد رسيد ‌و‌ هم اكنون كه‌ با‌ تو‌ راز ‌و‌ نياز مى‌ كنم، درونم آرام گرفته ‌و‌ طمأنينه خاصى يافته ام ‌و‌ ترس هاى درونى ام كه‌ مرا آزار مى‌ داد، از‌ ميان رفته است. منظور از‌ «أَمِنَك» ‌آن نيست كه‌ خود را‌ از‌ عذاب خداوند ايمن دانسته، با‌ خاطرى آسوده به‌ گناه پرداخته ‌و‌ از‌ او‌ هيچ خوفى نداشته باشند.
 
انواع عذاب خداوند
 أَنَا الَّذِي لَمْ يَرْهَبْ سَطْوَتَكَ، وَ لَمْ يَخَفْ بَأْسَكَ.
 منم آنكه از‌ قهر (و غلبه) تو‌ نترسيده ‌و‌ از‌ عذابت نهراسيده ام.
 عذاب خداوند بر‌ دو‌ نوع است:
 1 - عذاب هاى دنيوى
 2 - عذاب هاى اخروى
 آيات زيادى در‌ قرآن كريم به‌ اين دو‌ عذاب اشاره كرده اند كه‌ واضح ترين ‌و‌ صريح ترين آنها آيه 21 سوره سجده است: (وَ لَنُذِيقَنَّهُم مِّنَ الْعَذَابِ الْأَدْنَى دُونَ الْعَذَابِ الْأَكْبَرِ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ): «به آنان از‌ عذاب نزديك (عذاب اين دنيا) پيش از‌ عذاب بزرگ (آخرت) مى‌ چشانيم، شايد بازگردند».
 «كه مراد از‌ عذاب هاى دنيا، مصيبت ‌و‌ رنج در‌ جان ‌و‌ مال است ‌و‌ بعضى عذاب هاى دنيا را‌ عذاب هاى قبر دانسته اند. در‌ سوره انعام آيه 65، اشاره به‌ عذاب هايى شده كه‌ با‌ قدرت الهى از‌ بالا ‌و‌ پايين بر‌ انسان خطاكار براى مجازات او، فروفرستاده خواهد شد، كه‌ شايد اشاره به‌ سلاح هاى جنگى ‌و‌ عذاب هاى آسمانى ‌و‌ زلزله هايى است كه‌ از‌ هوا ‌و‌ زمين زندگى بشر را‌ به‌ صورت وحشتناكى درهم مى‌ كوبد ‌و‌ در‌ مدت كوتاهى آبادترين شهرها را‌ به‌ تلى از‌ خاكستر تبديل مى‌ كند.
 اوّلين قدم براى رفتن به‌ سوى عذاب خداوند در‌ دنيا، برگشتن از‌ ياد خداست كه‌ زندگىِ تنگ ‌و‌ سختى را‌ به‌ دنبال خواهد داشت. (اشاره به‌ طه/ 124.).
 عذاب هاى اخروى از‌ عذاب هاى دنيايى بسيار دردناك تر ‌و‌ مخوف تر است. چرا كه‌ آنها نتيجه اعمال افراد گناهكار در‌ اين دنياست. همچنانكه قرآن كريم بر‌ اين مطلب كه‌ عذاب جهنّم نتيجه اعمال اهل جهنم، در‌ دنيا بوده است، تأكيد دارد. (بنگريد به‌ نبأ/ 26.).
 
جنايت بر‌ خود
 أَنَا الْجَانِي عَلَى نَفْسِهِ.
 منم جنايتكار بر‌ خود.
 در‌ منطق قرآن، گناه ‌و‌ خطايى كه‌ از‌ انسان سر‌ مى‌ زند، ظلم ‌و‌ جنايتى است كه‌ شخص به‌ خود روا داشته. در‌ قرآن كريم مى‌ خوانيم پس‌ از‌ آنكه حضرت آدم ‌و‌ حوا عليهما السلام از‌ گياه ممنوعه تناول كردند پى به‌ «ترك اولى» خود برده، گفتند: «پروردگارا! ما‌ به‌ خويشتن ستم كرديم ‌و‌ اگر ما‌ را‌ نيامرزى ‌و‌ رحممان نكنى، از‌ زيانكاران خواهيم بود». (اعراف/ 23.).
 پس‌ هر‌ گناه ‌و‌ نافرمانىِ پروردگار، ظلم ‌و‌ جنايت بر‌ خويشتن است. زيرا همه برنامه ها ‌و‌ دستوراتِ الهى در‌ مسير خير ‌و‌ سعادت ‌و‌ پيشرفت بشر بوده ‌و‌ هر‌ گونه مخالفت با‌ آن، مخالفت با‌ تكامل خويشتن ‌و‌ سبب عقب ماندگى ‌و‌ سقوط خواهد بود.
 
بلا
 أَنَا الْمُرْتَهَنُ بِبَلِيَّتِهِ.
 منم در‌ گروى گرفتارى خويش.
 «الْمُرْتَهَن»: اسم مفعول است به‌ معنى «مرهون» ‌و‌ «در رهن گذارده شده» ‌و‌ رهن عبارت است از‌ وثيقه اي‌ كه‌ براى دريافت وام ‌و‌ يا‌ جنس، نزد صاحب مال قرار داده مى‌ شود ‌و‌ چون ‌آن وثيقه نزد صاحب مال محبوس مى‌ گردد، از‌ مرتهن به‌ محتبس (در حبس ‌و‌ زندان قرار داده شده) نيز تعبير مى‌ شود.
 «بَلِيَّتِه»: از‌ ماده «بلاء» به‌ معناى محبت، دوستى ‌و‌ تفضّل دنيايى است. لذا در‌ تكبيرهاى قبل از‌ نماز عيد قربان مى‌ گوييم «وَ الْحَمْدُلِلّهِ عَلى ما‌ أَبْلانا»: «سپاس خداى را‌ كه‌ بر‌ ما‌ محبّت هاى دنيايى فرستاد». گاهى اين محبّت هاىِ دنيوى، هديه اي‌ نيكو براى انسان است ‌و‌ گاهى مكروه ‌و‌ موجبات كراهت انسان را‌ فراهم مى‌ آورد ‌و‌ در‌ هر‌ دو‌ صورت، تفضّلات دنيايى موجبات گرفتارى انسان را‌ فراهم كرده (چون در‌ حلالش حساب است ‌و‌ در‌ حرامش عقاب) (برداشت از‌ كلام حضرت على عليه السلام.) ‌و‌ انسان مورد آزمايش خداوند قرار مى‌ دهد ‌و‌ هر‌ آزمايشى نيز به‌ همراه گرفتارى است. لذا «بليّة» به‌ معنى آزمايش ‌و‌ گرفتارى ترجمه شده است. «اللَّهُمَ اغْفِر لِى الذُنُوبَ الَتِى تُنْزِلُ الْبَلاء»: «خداوندا ببخش گناهانى را‌ كه‌ گرفتارى فرومى فرستد». (دعاى كميل.).
 
شرم از‌ خداوند
 أَنَا الْقَلِيلُ الْحَيَاءِ.
 منم كم شرم.
 «الْحَيَاء»: راغب اصفهانى مى‌ گويد: «حيا، گرفتگى نفس از‌ زشتى ها ‌و‌ ترك ‌آن به‌ اين خاطر است». بعضى نيز در‌ تعريف حيا مى‌ گويند: «گرفتگى قلب به‌ خاطر تعظيم پروردگار است». از‌ ابن مسعود است كه‌ مى‌ گفت: «پيامبر صلى الله عليه وآله روزى به‌ اصحابش فرمود: ‌آن گونه كه‌ شايسته شرم ‌و‌ حياست، از‌ خداوند شرم داشته باشيد. گفتند: اي‌ رسول خدا! ما‌ به‌ شكر خدا از‌ او‌ شرم داريم. فرمود: چنين نيست! چون شرم از‌ خداوند ‌آن گونه كه‌ حقّ اوست. ‌آن است كه‌ سرش ‌و‌ آنچه را‌ كه‌ مى‌ فهمد، حفظ كند. شكم ‌و‌ آنچه را‌ كه‌ در‌ خود دارد، حفظ نمايد ‌و‌ به‌ ياد مرگ ‌و‌ نيستى باشد ‌و‌ هر‌ كس آخرت را‌ به‌ خاطر ترك زينت زندگى دنيا بخواهد، حقّ شرم ‌و‌ حيا از‌ خداوند را‌ به‌ جا آورده است».
 
گرفتارى در‌ دنيا ‌و‌ آخرت
 أَنَا الطَّوِيلُ الْعَنَاءِ.
 منم كه‌ گرفتارى ام دراز است.
 «الْعَنَاء»: به‌ معنى رنج ‌و‌ سختى است ‌و‌ «طَوِيلُ الْعَنَاء» به‌ كسى گفته مى‌ شود كه‌ رنج ‌و‌ سختى او‌ زياد ‌و‌ طولانى شده باشد ‌و‌ هنوز از‌ مكافات ‌آن خارج نشده است.
 شايد منظور امام سجاد عليه السلام، از‌ اينكه چنين نسبتى را‌ به‌ بنده داده اند، رنج ‌و‌ سختىِ امورات دنيايى ‌و‌ دل مشغولى هاى دنيوى باشد كه‌ باعثِ غفلت انسان از‌ ياد خدا مى‌ گردد ‌و‌ از‌ طرفى افكارى به‌ سراغ انسان مى‌ آيد كه‌ او‌ را‌ دچار تزلزل در‌ اعتقادات مى‌ كند ‌و‌ اضطراب هاى درونى شخص، كه‌ موجبات عدم تمايل به‌ خداوند ‌و‌ سوق دادن وى به‌ سوى شيطان را‌ فراهم مى‌ كند، بسيار زياد مى‌ شود.
 البته اين احتمال نيز وجود دارد كه‌ منظور امام عليه السلام رنج ها ‌و‌ سختى هايى باشد كه‌ در‌ آخرت در‌ وقت رسيدگى به‌ پرونده ‌و‌ عقاب هاى آن، نصيب بنده خواهد شد.