English
اعمال فیلتر
0 نظر
بخش ششم
«اللهم انى اتوب اليك فى مقامى هذا من كبائر ذنوبى و صغائرها و بواطن سيئاتى و ظواهرها و سوالف زلاتى و حوادثها، توبه من لا يحدث نفسه بمعصيه و لا يضمر ان يعود فى خطيئه.»
«بار الها! من در اين مقام خود (كه مقام توبه و استغفار و تذلل درپيشگاه اقدس حضرت رب است) به سوى تو باز مى گردم و توبه مى كنم از گناهان بزرگ و گناهان كوچكم و (از) زشتكاريهاى پوشيده و آشكارم و (از) لغزشهاى گذشته و تازه ام، مانند بازگشت توبه كارى كه (از شدت انزجار و نفرت از گناه) خاطره هيچ معصيتى (از معاصى) را به طور حديث نفس و تصور ذهنى نيز از صفحه قلبش نمى گذراند، و فكر بازگشت به هيچ خطايى (از خطايا) را به ضمير و باطنش راه نمى دهد.»
شرح و توضيح:
معناى «توبه» و حقيقت آن.
در «مفردات راغب» آمده است كه:
«التوب: ترك الذنب على اجمل الوجوه، و هو ابلغ وجوه الاعتذار. فان الاعتذار على ثلاثه اوجه: اما ان يقول المعتذر: لم افعل، او يقول: فعلت لاجل كذا، او: فلت و اسات و قد اقلعت. و لا رابع لذلك. و هذا الاخير هو التوبه.
و التوبه فى الشرع، ترك الذنب لقبحه، و الندم على ما فرط منه، و العزيمه على ترك المعاوده و تدارك ما امكنه ان يتدارك من الاعمال بالاعاده. فمتى اجتمعت هذه الاربع، فقد كمل شرائط التوبه.»:
«توب (كه عبارت ديگر «توبه» است) و به معناى ترك گناه است به زيباترين صورت. و آن، رساترين وجوه معذرت خواهى است. زيرا عذرخواستن بر سه گونه است: يا آنكه شخص معتذر مى گويد: فلان كار را نكرده ام، يا مى گويد: آن كار را كرده ام ولى منظورم از آن كار، چنين و چنان بوده است، يا آنكه مى گويد: آن كار را كرده ام، ولى بد كرده ام و ديگر نخواهم كرد. و قسم چهارمى براى عذرخواهى، متصور نيست. و اين قسم آخر، همان «توبه» است.
و «توبه» در لسان شرع، عبارت است از: ترك گناه به خاطر زشتى آن، و پشيمانى بر آنچه در گذشته واقع شده است، و تصميم بر ترك بازگشت به آن گناه در آينده، و جبران نمودن اعمال متروكه اى كه از طريق اعاده، قابل جبران است. و هرگاه اين چهار مطلب با هم مجتمع شوند، تمام شرايط توبه حاصل مى شود.»
در بعضى از كتب اخلاق آمده است كه حقيقت «توبه» مجموعه مركبى است كه از سه امر مرتب، بدين معنا كه هر يك به دنبال ديگرى تحقق مى يابد و به طور ترتب لاحق بر سابق، حاصل مى شود. و آن سه امر عبارتند از: «علم»، «حال» و «عمل».
يعنى اول لازم است انسان گنهكار، آگاه گردد و «علم» و يقين قطعى پيدا كند كه گناهان، نسبت به روح و جان بشر، همچون سموم مهلكه اند، آنچنانكه بر اثر رسوخ در جوهر جان، ريشه سعادت و حيات جاودانه انسان را مى سوزانند و شقاوت بى پايان و هلاك دائم به بار مى آورند.
و طبيعى است كه به دنبال چنين آگاهى و علم و توجه، «حال» پشيمانى و ندامت در دل مجرم به وجود مى آيد و سخت او را نگران و هراسان مى سازد، تا آنجا كه احيانا از تصور آن خطر عظيم بر خود مى لرزد و بى اختيار آه و ناله و افغان سر مى دهد. و طبعا به دنبال اين حال وحشت، تصميم بر علاج و دفع بلا مى گيرد و با اهتمام شديد، دست به «عمل» مى زند.
و در مقام «عمل» نيز به سه «زمان»، عطف توجه مى كند، «حال»، «گذشته» و «آينده».
و اما نسبت به زمان «حال»، اقدام به كف نفس و خوددارى از گناه مى نمايد. و نسبت به «آينده»، جدا عازم بر ترك عود بر گناه مى گردد. و راجع به «گذشته»، جبران مافات مى نمايد.
يعنى عبادات فوت شده ى خدا را قضا مى كند و حق الناس را اعم از مالى و جانى و عرضى، در حد امكان، به تصفيه اش مى پردازد، و در تامين رضاى ذوى الحقوق مى كوشد. و اگراحيانا گناهى غير اين دو قسم، بين خود و خدا دارد، از صميم قلب استغفار كرده و از خداوند غفار استدعاى عفو و مغفرت مى نمايد.
و بعض ديگر از علماى اخلاق مى گويند: حقيقت «توبه» همان حال «ندم» و پشيمانى است. منتها، بديهى است كه اين حال «ندم» از «علم» به ضرر گناه حاصل مى شود و آنگاه از آن، «اقدام عملى» به ترك گناه و جبران مافات، توليد مى گردد.
و نتيجتا «علم» به منزله مقدمه «توبه» و «عمل» هم مانند ميوه و محصول آن مى باشد.
و شايد اشاره به همين معنا باشد گفتار رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه فرموده است: «الندم توبه.»: «ندامت توبه است.»
و همچنين گفتار امام باقر عليه السلام كه مى فرمايد:
«كفى بالندم توبه.»:
«در تحقق توبه همين بس كه پشيمانى (از گناه) حاصل شود.»
شرايط «توبه» از بيان امام اميرالمومنين عليه السلام
شخصى در حضور امام اميرالمومنين عليه السلام گفت: «استغفرالله.»: «از خدا آمرزش مى طلبم.»
آن حضرت (در مقام بيان شرايط «استغفار» صحيح و توبيخ بر تلفظ عارى
از تفكر) فرمود:
«ثكلتك امك! اتدرى ما الاستغفار؟!»
«مادرت عزادارت شود! آيا مى دانى «استغفار» چيست؟!
يعنى اگر واقف به حقيقت «استغفار» بويد هرگز لب به تلفظ خالى از محتواى آن نمى گشودى!) سپس فرمود:
«ان الاستغفار درجه العليين، و هو اسم واقع على سته معان:
اولها: الندم على ما مضى. و الثانى: العزم على ترك العود اليه ابدا. و الثالث: ان تودى الى المخلوقين حقوقهم حتى تلقى الله املس ليس عليك تبعه.
و الرابع: ان تعمد الى كل فريضه عليك ضيعتها فتودى حقها.
و الخامس: ان تعمد الى اللحم الذى نبت على السحت فتذيبه بالاحزان حتى تلصق الجلد بالعظم و ينشا بينهما لحم جديد.
و السادس: ان تذيق الجسم الم الاطاه كما اذقته حلاوه المعصيه. فعند ذلك تقول: استغفر الله»:
«همانا استغفار، درجه و منزلت عاليمقامان و بلندمرتبه هاى عالم است. و آن نامى است كه به شش معنا (يا به معنايى كه مشتمل بر شش شرط است) اطلاق مى شود:
اول آن معانى يا شروط: پشيمانى از گناه هاى گذشته.
دوم: تصميم بر ترك بازگشت به آن گناهان براى هميشه.
سوم: اينكه حقوق خلق را بپردازى، آنگونه كه به هنگام لقاى خدا خالى از هرگونه دنباله ناگوار (از جانب مردم) باشى.
چهارم: آنكه فرايض و تكاليف واجبى را كه در گذشته به جا نياورده اى (يا به صورت فاسد و باطل به جا آورده اى) مورد توجه خويش قرار دهى و آنها را چنانكه شايسته است انجام بدهى.
پنجم: اينكه (با اهتمام شديد در پرهيز از حرام) آنچنان بكوشى كه: بر اثر حزن و اندوه ها (بر تبهكاريهاى گذشته و عواقب شوم آينده) گوشت (تنت) را كه از حرام روييده است، ذوب نمايى، بدينگونه كه پوست به استخوان چسبد و بين آنها گوشت تازه برويد.
ششم: آنكه رنج طاعت (حق) را به تن بچشانى چنانكه شيرينى معصيت را به آن، چشانده اى.
آرى، آنگاه (كه اين شرايط تحقق يافت) مى گويى: «استغفرالله.» (اين استغفار، استغفارى صادق و توبه اى كامل است.»)
گناه و مضرات آن
بنابراين، ضرورى است كه آدمى، پيش از هر چيز، ضرر و زيان گناه را بشناسد تا در مقام علاج و ريشه كن نمودن آن برآيد.
چه آنكه واضح است، انسان وقتى پى برد و آگاه شد كه غذايى كه خورده است، ماده سمى مهلك بوده و اگر ساعاتى چند تاخير در علاج كند، تمام امعاء و احشائش متلاشى گشته و سرانجام به وضع فجيع و دردناكى خواهد مرد، طبعا ندامتى سخت هراس انگيز از خوردن آن غذا در جانش پديد مى آيد و آنگاه با شتاب و اضطراب تمام به تخليه معده از آن ماده شوم مى پردازد.
در مورد گناه نيز، ابتدا بايد به مفاسد عظيم و آثار هلاك انگيز آن پى برده، از لسان اولياى حق بشنود كه عصيان و طغيان بر خدا چه عواقب شوم و درد و رنجهاى بى پايان به بار مى آورد و آدمى را از چه نعمتها و بهجتهاى غير قابل وصف، محروم مى گرداند، تا جدا به سم مهلك بودن گناه، علم و يقين قطعى پيدا كرده و راستى احساس خطرى فوق العاده عظيم بنمايد.
حال، اينجا، ما، به اندكى از بسيار آن هشدارهاى بزرگان دين اشاره مى كنيم و نور «هدى» از خدا مى طلبيم.
از امام صادق عليه السلام منقول است:
«كان ابى عليه السلام يقول: ما من شى ء افسد للقلب من خطيئه ان القلب ليواقع الخطيئه، فما تزال به حتى تغلب عليه فيصير اعلاه اسفله»:
«پدرم (امام باقر) عليه السلام مى فرمود: هيچ چيز براى قلب، زيانبخش تر از گناه نيست! چه آنكه قلب، با گناه مى آميزد و لايزال آن خطيئه (و اشباه آن با حلاوت و شيرينى خود) در دل اثر مى گذارد، تا آنكه مسيطر بر قلب مى گردد و آخر الامر، وجهه اعلاى او را تبديل به وجهه اسفل مى كند (و وارونه اش مى سازد).»
يعنى قلب آدمى كه بر حسب طبع اولى، چهره اش رو به خدا و مستعد عروج به عالم بالا و نيل به درجات رفيعه قرب حضرت حق است، بر اثر گرايش به خطيئات، تغيير قيافه مى دهد و وجهه اش وجهه دنياطلبى و باطل خواهى مى شود وهمش ممحض در رسيدن به آرزوهاى پست نفسانى مى گردد!
و اين، همان راهى است كه منتهى اليه آن، بنا به فرموده قرآن كريم، كفر و تكذيب آيات خدا و استهزا به حقايق آسمانى خواهد بود، كه مى فرمايد:
«ثم كان عاقبه الذين اساوا السواى ان كذبوا بايات الله و كانوا بها يستهزون»:
«سپس آنان كه بد كردند (در ارتكاب گناه اصرار ورزيدند)، دچار عاقبتى بدتر شدند و آن اينكه آيات خدا را تكذيب نمودند و آنها را به استهزا گرفتند.»
و همچنين از امام صادق عليه السلام نقل شده است كه:
«يقول الله تعالى: ان ادنى ما اصنع بالعبد اذا آثر شهوته على طاعتى ان احرمه لذيذ مناجاتى.»:
«خداوند تعالى مى فرمايد: بنده، وقتى خواهش نفسانى خود را بر طاعت من ترجيح دهد، كمترين كارى كه (به عنوان كيفر عصيان) درباره وى انجام مى دهم اين است كه او را از لذت مناجات خودم محروم مى سازم.»
و نيز از آن حضرت منقول است:
«ان الرجل يذنب الذنب فيحرم صلاه الليل. و ان العمل السيى اسرع فى صاحبه من السكين فى اللحم.»:
«هر آينه، انسان، مرتكب گناه مى شود و در نتيجه از نماز شب محروم مى گردد! و حقيقت آنكه سرعت تاثير كار بد در (روح و جان) صاحب آن عمل (از نظر محروم ساختن وى از ادراكات معنوى)، بيشتر است از سرعت تاثير كارد برنده در گوشت!».
چگونگى تاثر قلب از «عمل»
شايد افرادى چنين بينديشند كه اعمال آدمى از سخن گفتن و نگاه كردن و استماع سخن نمودن و افعال ديگرى از اين قبيل كه از اعضا و جوارح صادر مى شود، يك سلسله حركات زوال پذيرى هستند كه موجود مى شوند و معدوم مى گردند و اثرى از آنها در حومه وجود انسان باقى نمى ماند تا عكس العمل زشت و زيبايى به وجود بياورد. ولى حكما و صاحبنظران در مسائل عقلى، در مباحث مربوط به انسان مى گويند ارتباطى بسيار عميق ميان جسم و روح انسان برقرار است كه به واسطه ى آن، فعاليتهاى روحى در بدن، موثر است و فعاليتهاى بدنى هم در روح اثر مى گذارد.
آنچنانكه هر گفتار و كردارى كه از آدمى صادر شود، اثر و نقشى از آن، در صفحه روح و لوح جان، ظاهر مى شود، و در صورت تكرار آن كار، اثر روى اثر و نقش روى نقش مى آيد و تدريجا حالتى مى شود راسخ و نافذ در صفحه قلب كه در اصطلاح علمى، آن حالت راسخ در قلب را «ملكه نفسانيه» مى گويند. و اين «ملكه»، در نتيجه اشتداد، به حدى مى رسد كه خود، جوهرى مى شود داراى اثر.
يك مثال ساده
شما اگر قطعه زغالى را در مجاورت آتش قرار بدهيد، حرارت اندكى از آتش به زغال مى رسد. اين حرارت در ابتدا بسيار ناچيز است بطوريكه اگر دست به زغال حرارت گرفته بزنيد، اصلا احساس گرمى نمى كنيد. ولى مدتى كه گذشت و حرارتهاى پى در پى به زغال رسيد، حرارت در جسم زغال، شدت پيدا مى كند و راسخ در جرم آن مى شود و كم كم مى بينيد، روى زغال گل انداخت و قرمز شد و سرخ شد و آن سرخى رو به شدت رفت و عاقبت آن زغال، صورت آتش به خود گرفت و يك قطعه آتش گداخته اى شد كه خود، منشا حرارت و سوزندگى گرديد و اكنون به هر جسمى برسد آنرا مى سوزاند.
به همين منوال است آثارى كه از رفتار و گفتار انسان در صفحه جانش پيدا مى شود و در نتيجه تكرار عمل، آن اثر شديدتر مى گردد تا آنكه تمام صفحه قلب را پر مى كند. و آدمى در آن موقع است كه يا همچون فرشته آسمانى، موجودى پاك و درخشان مى شود و منبع افكار و اعمال پاك، و يا مانند ديوى پليد و خطرناك مى گردد و منشا انديشه هاى زشت و اعمال ناپاك. اعاذنا الله من هذا.
خلاصه آنكه: قلب انسان مصر بر گناه، آنچنان مسموميت معنوى پيدا كرده و در آستانه مرگ و هلاك دائم مى افتد كه ديگر تدبير هيچ طبيب حاذقى از اطباى قلوب براى نجات وى از مرگ اثر نمى بخشد، و استعمال هيچ دارويى از داروهاى شفابخش روحى درباره او مفيد نمى گردد... و مالا در زمره آن سيه روزان بدبخت درمى آيد كه قرآن مجيد درباره آنان مى فرمايد:
«و جعلنا من بين ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا يبصرون»:
«از پيش رويشان سدى قرار داديم و از پشت سرشان سدى، و (از همه سو) بر آنان پرده افكنديم، آنگونه كه ديگر (هيچ چيزاز حقايق معنوى را) نمى بينند.»
و در جاى ديگر مى فرمايد:
«ختم الله على قلوبهم و على سمعهم و على ابصارهم غشاوه و لهم عذاب عظيم»:
«خدا بر دلها و گوشهاى آنان مهر نهاده. و بر چشمهاى آنها پرده اى افتاده است. و عذابى بزرگ براى آنان در نظر است.»
آرى، همين تيره بختان سيه روزگارند كه پس از مرگ به اقتضاء قلب تاريك و سياه خود، دچار «حميم» و «سموم» جهنم مى گردند آنچنانكه قرآن كريم مى فرمايد:
شمه اى از عقوبتهاى تبهكاران در جهان پس از مرگ
«و اصحاب الشمال ما اصحاب الشمال فى سموم و حميم و ظل من يحموم لا بارد و لا كريم انهم كانوا قبل ذلك مترفين و كانوا يصرون على الحنث العظيم»:
«و ياران دست چپ، چه ياران دست چپ! (گرفتار عذابند) در بادى گرم سوزنده و زهرآگين، و آبى داغ و جوشان، و سايه اى از دود گرم و سياه، نه خنك است و نه راحت بخش. چه آنكه آنان پيش از اين (در دنيا) و باران در خوشگذرانى بودند و بر گناه بزرگ، اصرار مى ورزيدند.»
«و ترى المجرمين يومئذ مقرنين فى الاصفاد سرابيلهم من قطران و تغشى وجوههم النار»:
«ببينى گنهكاران را در آن روز كه هر يك با قرينى به زنجير بسته شده اند، (يا) در حالتى كه دستها مغلول به گردنهاست در بند و زنجيرند. پيراهنهايشان از «قطران» است (روغنى سياه و بدبو كه به شترهاى مبتلا به بيمارى «گر» مى مالند) و آتش، چهره هاى آنها را مى پوشاند.»
«كلا لينبذن فى الحطمه و ما ادريك ما الحطمه نار الله الموقده التى تطلع على الافئده انها عليهم موصده فى عمد ممدده»:
«نه چنان است (كه ثروت اندوزان نادان پنداشته اند)! هر آينه قطعا در «حطمه» انداخته مى شود. و چه دانى كه چيست «حطمه»! آتش افروخته (از خشم) خداست، چنان آتشى كه بر دلها سركشد (و جانها را فراگيرد). به طور حتم آن آتش بر آنان محيط و ملازم گردد (كه هرگز از آنها جدا نشود)، در ستونهايى كشيده (و يا زنجيرهايى به دست و پا بسته كه قادر بر رهايى از آن نباشند).»
سبكترين عذاب روز قيامت
از امام صادق عليه السلام منقول است:
«ان اهون الناس عذابا يوم القيامه لرجل فى ضحضاح من نار عليه نعلان من نار و شراكان من نار يغلى منها دماغه كما يغلى المرجل. ما يرى ان فى النار احدا اشد عذابا منه، و ما فى النار احد اهون عذابا منه.»:
«سبك عذاب ترين مردم به روز قيامت، مردى است كه ميان آتشى اندك و كم عمق (از آتشهاى دوزخ) قرار گرفته و يك جفت كفش بند دار آتشين به پا دارد كه بر اثر آن، مغز سرش مى جوشد آنچنانكه ديگ مسى مى جوشد. و او چنين مى پندارد كه ميان جهنم، كسى سخت عذاب تر از او نمى باشد، در حالتيكه كسى سبك عذاب تر از وى در ميان جهنم وجود ندارد!»
حال، اين نداى دلسوزانه على عليه السلام امام خود را هم بشنويم
«و اعلموا انه ليس لهذا الجلد الرقيق صبر على النار! فارحموا نفوسكم! فانكم قد جربتموها فى مصائب الدنيا. افرايتم جزع احدكم من الشوكه تصيبه و العثره تدميه و الرمضاءتحرقه؟
فكيف اذا كان بين طابقين من نار ضجيع حجر و قرين شيطان؟! اعلمتم ان مالكا اذا غضب على النار حطم بعضها بعضا لغضبه و اذا زجرها توثبت بين ابوابها جزعا من زجرته»:
«بدانيد اين پوست نازك (بدن شما) تاب تحمل آتش را ندارد! پس به خود رحم كنيد (خود را مستحق آتش نسازيد)! شما كه خود را در دنيا با مصائب دنيا آزموده ايد (و مى دانيد كه چگونه در برابر كوچكترين سختى و ناملايم، بيچاره و ناتوان مى شويد)!
آيا ديده ايد يكى از شما اگر خارى به بدنش فرو برود، چه نالان مى شود؟ و از لغزيدنى كه او را خونين كند و از ريگ گرم بيابان كه او را بسوزاند، چگونه جزع مى كند و اظهار درد و ناراحتى مى نمايد؟!
پس (اين انسان ناتوان) چه حالى خواهد داشت وقتى (خود را در ميان آتش جهنم ببيند) كه بين دو تابه آتش باشد در حاليكه همخواب سنگ سوزان و همنشين شيطان است؟!
آيا مى دانيد كه مالك دوزخ، هرگاه بر آتش خشم كند، از خشم او آتش (به جوش و خروش آمده) بعضى از آن، بعضى ديگر را مى مالاند (و بر روى هم مى غلتند) و هرگاه آن را زجر كند (و بانگ بر آن زند) بر اثر زجر او، ناله كنان در ميان درهاى دوزخ مى جهد؟!»
هان! تا دير نشده است توبه كنيم، كه وقت تنگ است!
اينك كه ضرر و خطر بسيار عظيم اصرار بر گناه، از ديدگاه قرآن حكيم و ائمه معصومين عليهم السلام معلوم گرديد و روشن شد، ديگر روا نيست كه انسان باوردار خردمند، در رفع آثار شوم گناه از صفحه جان، درنگ و توقفى كرده، امر مهم «توبه» را كه يك وظيفه واجب فورى از نظر «شرع» و «عقل» است به تاخير اندازد، كه تامل و ترديد در شستشوى معده از مواد سمى مهلك، كار سفيهان است، نه راه و رسم خردمندان!
غفلت از «مرگ» از فطانت انسانى، بدور است
آيا چه عذرى دارند آن كسانى كه با اعتقاد قطعى به «مرگ» و وقايع جانسوز پس از مرگ، اينچنين آسوده و فارغ البال، به عيش و نوش دنيا پرداخته و اصلا به فكر مهيا شدن براى ورود به جهان نمى باشند؟!
آيا نه مگر مرگ، بيخبر مى آيد و ناگهان گريبان آدم را مى گيرد و مهلت يك نفس كشيدن نمى دهد تا انسان، دست و پايى كرده و اصلاح گذشته و حال خويشتن بنمايد؟!
به فرموده قرآن كريم:
«فلا يستطيعون توصيه و لا الى اهلهم يرجعون»:
«چنان بغته (و چه بسا در همان حال كه گرم سوداگريهاى دنيوى هستند) بر سرشان بتازد كه نه مجال وصيت بيابند و نه فرصت بازگشت به خانه و اهل خود داشته باشند!»
چه لحظه تلخ تاسف بارى!
در روايات آمده است، چون شخص «محتضر» يقين به انقضاى اجل پيدا كرد، به ملك الموت مى گويد: يك روز به من مهلت ده تا از گناهان خود توبه كنم و توشه ى راه بردارم. ملك الموت مى گويد: روزهاى عمرت به سر رسيد، ديگر روز ندارى! مى گويد: پس ساعتى مهلتم ده. جواب مى شنود كه: ساعتهاى عمرت نيز به پايان رسيده است، ديگر ساعت مهلتى در كار نيست.
آنگاه باب «توبه» بر او مسدود مى گردد و روح از بدنش جدا مى شود در حال ندامت و حسرت و افسوس بر عمر گذشته اش. و چه بسا، در كشاكش آن حالات، اصل «ايمان» نيز به تزلزل و اضطراب بيفتد و با همان حال شك و اضطراب از دنيا برود! و نستجير بالله من سوء الخاتمه.
شگفتا؟!
از امام صادق عليه السلام منقول است:
«و لم يخلق الله يقينا لا شك فيه اشبه بشك لا يقين فيه من الموت.»:
«خدا هيچ مطلب يقينى ترديدناپذيرى خلق نكرده است كه شبيه ترين اشيا به مطلب مشكوك خالى از يقين باشد بجز مرگ.»
آرى، با آنكه «مرگ» از مسلمات در باور هر انسان و بالخصوص هر مسلمان است، اما طرز تفكر و طبعا نحوه رفتار اكثر ما، نسبت به مرگ آنچنان بى تفاوت و احيانا ترديدآميز است كه گويى اين حقيقت مقطوع و صددرصد تحقق يافتنى، در نظر ما از مشكوكات و غير مسلمات در عالم انسان و اسلام است!
زيركترين مردم!
از رسول خدا صلى الله عليه و آله سوال شد: «اى المومنين اكيس و اكرم؟» «كداميك از مومنان، هشيارتر و بزرگوارترند؟» فرمود:
«اكثرهم ذكرا للموت، و اشدهم استعدادا له. اولئك هم الاكياس. ذهبوا بشرف الدنيا و كرامه الاخره.»:
«آنان كه بيش از همه به ياد مرگند، و جدى تر از همه در آماده ساختن خود براى آن مى كوشند. (آرى،) اينانند زيركان و هشياران كه شرافت دنيا و كرامت آخرت را تواما به دست آورده اند.»
تو چه دانى كه لحظه مرگ، كى خواهد بود؟!
فرضا كه توبه آخرين لحظه عمر، آنچنان موثر باشد كه تمام آلودگيها و گناهان يك عمر را برطرف سازد، اما از كجا كه همين لحظه همان لحظه ى آخرين نباشد؟!
نه مگر كرارا ديده يا شنيده ايم كه كسانى با يك دنيا اميد و آرزوى حيات از خانه بيرون آمده اند و به خانه برنگشته اند؟! و يا افرادى با عشق به ده ها سال دگر زندگى، به بستر خواب رفته اند و سحرگاهان جنازه آنها را از رختخواب بيرون كشيده اند؟! و اشخاص ديگرى بى هرگونه درد و علتى، كنارسفره و در ميان كوچه و بالاى منبر و هنگام سخن، نفس در گلوگاهشان گير كرده و افتاده اند؟!
پس دلخوش بودن به اينكه هنوز زنده ام و آثار و علائم مرگ و مرض در خود نمى بينم و بعدها توبه مى كنم، وسوسه شيطان است و موجب غافلگير شدن در پنجه مرگ.
آنچه الان، مانع توبه است، چيست؟
حال، از باب مماشات و تسليم، فرض مى كنيم، به ما مهلت طولانى داده اند و يك امان نامه ممهور از سوى خداوند متعال و حضرت عزرائيل عليه السلام به دست ما رسيده است كه به اين زوديها نخواهى مرد و مثلا پنجاه سال و هفتاد سال ديگر در دنيا زنده خواهى بود.
بسيار خوب، اما بايد ديد: آنچه الان نمى گذارد ما اقدام به توبه كرده، از مسير گناه برگرديم و راه طاعت حضرت رب پيش گيريم و بنده حق باشيم چيست؟
آيا اين مانع فعلى، در آينده دور، از ما دست بردار خواهد بود؟
آيا ما در سنين آتيه، خواهيم توانست خود را از چنگال آن برهانيم و به حال توبه و استغفار و اطاعت از فرمان خدا درآييم؟
وقتى درست دقت مى كنيم مى بينيم علت طغيان و عصيان ما، مقهوريت ماست در مقابل شهوات نفس و هوسهاى دل!!
آرى، چون نمى توانيم پا، روى شهوات افراطى خويش بگذاريم و هوسهاى نامشروع دل را عقب بزنيم، به راه گناه افتاده ايم و همچنان پيش مى رويم.
آنگاه براى قانع ساختن وجدان خود مى گوييم، فعلا كه وقت مردن نرسيده است و فرصت باقى است. اميدوارم براى آينده نزديك، كاملا بر شهوت نفس خود تسلط پيدا كنم و هوسهاى دل را بكوبم و رو به خدا بروم!
ولى بايد دانست چنين روزى كه انسان بتواند با كمال سهولت، تسلط بر نفس اماره سركش پيدا كرده و بى هرگونه دشوارى و زحمت، دل هوسباز را بكوبد و شيطان مكار كهنه كار را بسادگى به زانو درآورد، دل عالم به وجود نيامده است و نخواهد آمد.
آدمى در هر سن و سال از عمر و در هر حالى از حالات كه باشد، مقهور شهوات نفس است و اثرپذير از وسوسه هاى شيطان. تصور اينكه ممكن است روزى برسد كه آن ديو عنيد و خصم پليد در برابر انسان تسليم گردد و دست از سر وى بردارد و او نتيجتا بى رنج و تعب به كار بندگى و عبوديت حضرت رب بپردازد، تصورى خام است و تخيلى نافرجام!
بلكه آدمى، هر چه بر سنين عمرش افزوده مى شود، تمايلات و هوسهاى نفسانى در دلش راسختر و پابرجاتر مى گردد و قهر اقلع و قمع كردن آن، بسى دشوارتر.
درختى كه امسال از ريشه كن نمودن آن ناتوان باشم و آن را موكول به آينده و سالهاى بعد بنمايم، بديهى است كه هر چه زمان بيشتر مى گذرد، تنومندتر و ريشه دارتر مى گردد و من بر اثر كهولت و پيرى، سست تر و ناتوانتر مى شوم، و نتيجتا برانداختن آن درخت قوى و كهن در سنين پيرى و ناتوانى من، بمراتب مشكلتر و احيانا غير ممكن مى گردد.
آرى، انسان تا جوان است و نهال عصيان در وجودش راسخ نگشته است، مى تواند تا حدى بسهولت و با تحمل رنجى كمتر، ريشه آن را از سرزمين جان خويش بركنده، از شر وشامت آن، خود را برهاند.
ولى هر چه او پيرتر مى شود، درخت عصيان در وجودش ريشه دارتر و محكمتر مى گردد و بالطبع، براندازى آن، دشوارتر و بعضا قريب به محال به نظر مى آيد.
از رسول اعظم خدا صلى الله عليه و آله و سلم منقول است:
«يشيب ابن آدم و تشب فيه خصلتان: الحرص و طول الامل.»:
«فرزند آدم پير مى شود و دو خصلت در وى جوان مى گردد: حرص، و طول آرزو.»
آدمى پير كه شد حرص جوان مى گردد
خواب نزديك سحرگاه گران مى گردد
تو كه مى گويى كه فردا اين بدان
كه به هر روزى كه مى آيد زمان
آن درخت بد جوانتر مى شود
وين كننده پير و مضطر مى شود
او جوانتر مى شود تو پيرتر
زود باش و روزگار خود مبر
فانتبه ثم اعتبر ثم انتصب
و استعن بالله ثم اجهد تصب
سال، بيگه گشت و وقت كشت نى
جز سيه روئى و فعل زشت نى
عمر ضايع سعى باطل راه دور
نفس، كاهل دل سيه جان ناصبور
موى بر سر همچو برف از بيم مرگ
جمله اعضا لرز لرزان همچو برگ
روز بيگه لاشه لنگ و ره دراز
كارگه ويران عمل رفته ز ساز
بيخهاى خوى بد محكم شده
قوت بركندن آن كم شده
كرم در بيخ درخت تن فتاد
بايدش بركند و بر آتش نهاد
هين و هين اى راهرو بيگاه شد
آفتاب عمر سوى چاه شد
هين مگو فردا كه فرداها گذشت
تا بكلى نگذرد ايام كشت
تا نمرده است اين چراغ با گهر
هين فتيله اش ساز و روغن زودتر
اينقدر تخمى كه ماندستت بكار
تا در آخر بينى آن را برگ و بار
وجوب فورى «توبه» از ديدگاه «عقل»
حال كه جريان امر از اين قرار است و انسان در هر حال و در هر سن و سالى كه هست، مقهور شهوات قهاره نفس مى باشد و هدف براى تيرهاى مردافكن شيطان! و نيز در هر مرحله اى از مراحل عمر، رفتن به سوى خدا و آخرت نياز شديد به مبارزه بسيار دشوار با شيطان هوس دارد و دل كندن از تمايلات افراطى نفس اماره سركش لازم است، كه فرموده اند:
«ان الجنه حفت بالمكاره.»:
«بهشت، پيچيده شده است به ناملايمات و ناخوشاينديها.»
يعنى، به بهشت و رضوان خدا رسيدن، مستلزم رنج بردن است و تلخى خوددارى از لذايذ نامشروع را بر خود تحميل نمودن.
و از طرفى هم چنين نيست كه مبارزه با هواهاى نفسانى در آينده عمر، آسانتر از زمان حال باشد، بلكه مسلما، به بيانى كه گذشت، دشوارتر است و نيازمند به رنج و تلاش بيشتر. و اضافه بر اينها موقع مرگ هم بر انسان نامعلوم است و از هر جهت در خفا.
آرى با در نظر گرفتن تمام اين مطالب، براى هر انسان عاقل دورانديش، مسلم مى شود كه كار عاقلانه و حكيمانه جز اين نيست كه همين «آن» و همين لحظه از زمان كه فرصت دارم، بيدرنگ، آن مبارزه دشوار دامنه دار با شهوات شيطانى و اميال نفسانى را كه وظيفه حتمى من است، آغاز كنم و با عزمى شديد، تمام هوسهاى نامشروع دل را بريزم و رو به «الله» نور السموات والارض، حركت كرده، آنچه را موجب «رضوان» خدا و حيات سعادتبار پس از مرگ است فراهم سازم.
توجه به اين نكته شديدا لازم است كه تاخير «توبه»، آدمى را به يكى از دو خطر عظيم مبتلا مى سازد:
1- تراكم ظلمت در قلب تا به حد «رين» مى رسد.
2- هجمه ناگهانى مرگ و مرض كه فرصت توبه از دست مى رود!
اين مضمون نقل شده است كه: «ان اكثر صياح اهل النار من التسويف.»:
«بيشتر ناله و فريادهاى اهل آتش از جهت تاخير توبه است».
وجوب «توبه» از نظر «قرآن»
حال، اين نداهاى هشداردهنده قرآن كريم را به گوش جان بشنويم كه:
«يا ايها الذين آمنوا توبوا الى الله توبه نصوحا عسى ربكم ان يكفر عنكم سيئاتكم»:
«اى باورداران (ثواب و عقاب)! به سوى خدا بازگرديد، توبه كنيد توبه اى «نصوح» (كه پس از آن، بازگشت به معصيت در كارنباشد). اميد است پروردگارتان (بدين وسيله) گناهانتان را بپوشاند.»
«و توبوا الى الله جميعا ايها المومنون لعلكم تفلحون»:
«همگى به سوى خدا بازگرديد و توبه كنيد اى باورداران! باشد كه رستگار شويد.»
«و انيبوا الى ربكم و اسلموا له من قبل ان ياتيكم العذاب ثم لاتنصرون و اتبعوا احسن ما انزل اليكم من ربكم من قبل ان ياتيكم العذاب بغته و انتم لا تشعرون ان تقول نفس يا حسرتى على ما فرطت فى جنب الله و ان كنت لمن الساخرين او تقول لو ان الله هدانى لكنت من المتقين او تقول حين ترى العذاب لو ان لى كره فاكون من المحسنين بلى قد جاءتك آياتى فكذبت بها و استكبرت و كنت من الكافرين»:
«به سوى پروردگارتان بازگرديد و تسليم وى شويد، پيش ازآنكه عذاب به سويتان آيد و آنگاه (از جانب احدى) يارى نشويد.
و پيروى كنيد از بهترين آنچه از سوى پروردگارتان نازل شده است (قرآن حكيم)، پيش از آنكه عذاب به طور ناگهانى به سراغتان آيد در حاليكه شما ندانيد (توجه نكيند كه اين عذاب از چه سبب به شما رسيده است).
(اين انذار و هشدار از سوى ما، بدين منظور است) كه مبادا (روز قيامت) كسى بگويد: اى حسرت و اندوه بر آن تفريط و تقصيرى كه (در دنيا) نسبت به اطاعت از فرامين خدا مرتكب شدم و رعايت جانب خداى ننمودم! و (يا حسرتا كه) هر آينه من از زمره استهزاكنندگان (به حق) بودم!
يا بگويد، اگر خدا هدايتم مى كرد، هر آينه از جمله تقوا صفتان بودم.
يا وقتى عذاب را ببيند بگويد، اى كاش از براى من، بازگشتى (به دنيا) بود تا از نيكوكاران مى شدم.
آرى، آيات و نشانه هاى (هدايت) من، به سوى تو قطعا آمد و تو آنها را تكذيب كردى و (از پذيرش آنها، سر بالا كشيده و) استكبار نمودى و از جمله ى كافران شدى.»
اين جمله را نيز از امام اميرالمومنين على عليه السلام بر صفحه قلب بسپاريم:
«فاتقى عبد ربه، نصح نفسه و قدم توبته و غلب شهوته. فان اجله مستور عنه و امله خادع له و الشيطان موكل به يزين له المعصيه ليركبها و يمنيه التوبه ليسوفها حتى تهجم منيته عليه اغفل ما يكون عنها. فيالها حسره على ذى غفله ان يكون عمره عليه حجه و ان توديه ايامه الى شقوه.»:
«خردمندانه ترين راه تحصيل سعادت آن است كه» بنده از پروردگار خويش پروا داشته و تقوا پيشه كند، (بدينگونه كه) خود را پند دهد و توبه اش را (تا آنجا كه در توانش هست) جلو بيندازد و بر شهوت (و خواهش نفس) خويش مسلط گردد.
چه آنكه مدت عمرش از وى پنهان است و آرزويش فريبش مى دهد و شيطان (پيوسته) ملازم و همراه او مى باشد (و على الدوام) معصيت را در نظر وى مى آرايد تا انجامش دهد، و او را نسبت به توبه اميدوار مى سازد تا (نگران نگردد و) آن را به تاخير اندازد، تا اينكه ناگهان، مرگ بر وى هجوم آورد در حالتيكه بيش از هر چيز از مرگ در غفلت و بيخبرى باشد.
حال اى حسرت و اندوه بر آن آدم غافلى كه عمرش (در روز حساب) بر او حجت شود (كه چرا با فراهم بودن انواع وسايل، به بطالت گذرانيده و الحال، به شقاء افتاده) و ايام دنيويش او را به بدبختى كشاند (بر اثر نافرمانى در دنيا، به عذاب ابدى گرفتار گردد)!»
پس تا مهلت كار داريد، كار كنيد!
«فالله الله- معشر العباد!- و انتم سالمون فى الصحه قبل السقم و فى الفسحه قبل الضيق! فاسعوا فى فكاك رقابكم من قبل ان تغلق رهائنها! اسهروا عيونكم! و اضمروا بطونكم! و استعملوا اقدامكم! و انفقوا اموالكم! و خذوا من اجسادكم فجودوا بها على انفسكم و لاتبخلوا بها عنها!»:
«حال اى گروه بندگان! از خدا پروا كنيد! از خدا پروا كنيد، هم اكنون كه بدنى سالم و جايگاهى وسيع داريد، در فكر تامين سعادت خود باشيد، پيش از آنكه به چنگال بيمارى و مرگ افتيد و به تنگناى قبر درآييد.
در رهايى گردنهاى خويش (از گرفتاريهاى پس از مرگ) پيش از آنكه در گرو بروند (و آزاد كردنشان ناممكن شود) تلاش كنيد.
چشمهاى خود را بيدار نگه داريد (از شب زنده دارى شبهاى دنيا به عبادت، بهره برداريد)! شكمهاى خود را (با روزه دار بودن و كم خوردن)، لاغر سازيد! قدمهاى خود را (در كارهاى خير) به كار اندازيد! اموال خود را (در راه خدا) انفاق نماييد! از بدنهايتان (به نفع روح و جانتان) بهره برگيريد!
اجسادتان را (كه بزودى فانى گشته و در خاك خواهد پوسيد) فداى جانهايتان بسازيد و در اين كار امساك ننماييد و بخل نورزيد!»
«فاعملوا و العمل يرفع و التوبه تنفع و الدعاء يسمع و الحال هادثه و الاقلام جاريه! و بادروا بالاعمال عمرا ناكسا او مرضا حابسا او موتا خالسا!»:
«هم اكنون كه «عمل»، بالا مى رود (مقبول واقع مى شود) و «توبه»، سود مى بخشد، و «دعا»، مسموع مى گردد، و زمان، زمان آرامش است (اضطراب و نگرانى از مرگ در بين نيست و در حال احتضار و اشراف به مرگ نمى باشيد) و قلمها (براى نوشتن اعمال نيك و بد از سوى فرشتگان خدا) در جريان است، كار كنيد (توشه راه برداريد).
و به انجام اعمال (از طاعات و عبادات) مبادرت نماييد، پيش از آنكه عمر رو به پايين نهاده (يعنى پيرى و واماندگى) يا بيمارى بازدارنده، يا مرگ رباينده (و ناگهانى) رو به شما آورد و از كار، بازتان بدارد.»
كنون بايد اى خفته بيدار بود
چو مرگ اندر آيد ز خوفت چه سود
كنونت كه چشم است اشكى ببار
زبان در دهان است عذرى بيار
نه پيوسته باشد روان در بدن
نه همواره گردد زبان در دهن
كنون بايدت عذر تقصير گفت
نه چون نفس ناطق ز گفتن بخفت
غنيمت شمر اين گرامى نفس
كه بى مرغ قيمت ندراد قفس
مكن عمر ضايع به افسوس و حيف
كه فرصت عزيز است و الوقت ضعيف
هان اى ياران! به هوش آييد!
به هوش آييد اى عزيزان! تا فرصتى باقى است درباره خود بينديشيد! و تا سموم گناهان، جوهر جان را متلاشى نكرده و كار از دست اطباى قلوب بيرون نرفته و شمع «ايمان» خاموش نگشته است، دست به كار «توبه» شويد و خود را از ورطه هولناك محروميت از رحمت حق برهانيد! كه اين، فرموده حضرت حق است:
«انما التوبه على الله للذين يعملون السوء بجهاله ثم يتوبون من قريب فاولئك يتوب الله عليهم و كان الله عليما حكيما»:
«همانا خداوند، توبه كسانى را مى پذيرد كه از روى جهالت (و طغيان هوس) مرتكب كار بد مى شوند و سپس بزودى (يعنى پيش از آنكه گناه بر اثر اصرار بر آن، به صورت «رين» درآيد و همچون طبيعت ثانويه اى براى قلبشان بشود) توبه مى كنند. (آرى،) خداوند توبه چنين اشخاصى را مى پذيرد. و خداوند داناى حكيم است.»
«و ليست التوبه للذين يعملون السيئات حتى اذا حضر احدهم
الموت قال انى تبت الان و لا الذين يموتون و هم كفار اولئك اعتدنا لهم عذابا اليما»:
«و توبه نيست (و مقبول نمى شود) از كسانى كه اعمال بد مرتكب مى شوند تا هنگامى كه مرگ يكى از آنها فرا رسيد، مى گويد: الان، من توبه كردم. (اينچنين توبه، نه از اينچنين افراد پذيرفته مى شود) و نه از كسانى كه در حال كفر از دنيا مى روند. اينان كسانى هستند كه بر ايشان عذابى دردناك آماده كرده ايم.»
چگونه بايد توبه كرد؟
اينك كه وجوب و لزوم «توبه» و فوريت آن به حكم «عقل» و «شرع» اثبات گرديد و مسلم شد كه مسامحه و سهل انگارى در اقدام به «توبه»، موجب خسران عظيم و هلاك ابدى انسان مى گردد، و لذا هر چه زودتر بايد تصميم قاطع و جدى به بازگشت از مسير شيطان و افتادن در صراط عبوديت «الله»- عز و علا- گرفته شود، حال، لازم است توضيح داده شود كه: چگونه بايد توبه كرد و آداب و شرايط آن چيست؟!
«توبه» و كيفيت آن، بر حسب اختلاف گناهانى كه از انسان صادر شده است، مختلف مى باشد. و لذا نخست بايد توجهى به اقسام «گناهان» نمود و سپس راه خروج از جو هر قسمى از آن اقسام و طريق اصلاح تبعات فاسده آن را، كه همان «توبه» است، ارائه نمود.
اما اقسام «گناهان» از آن نظر كه مورد تعلق «توبه» قرار مى گيرند از اين قرارند:
1- گناهانى كه به صورت ترك طاعات واجبه، مانند نماز و روزه و حج و ديگر واجبات از اين قبيل، از انسان ناشى مى شوند.
2- معصيتهايى كه صرفا به صورت تخلف از نهى خداوند متعال تحقق مى پذيرند و اصطكاكى با حق مردم پيدا نمى كنند، از قبيل: شرب خمر، استماع غنا، زنا و نظاير اينها. از اين دو قسم، به عنوان «حق الله» تعبير مى شود، از آن نظر كه در اين دو مورد، تنها به حق «خدا» تعدى شده و حرمت امر و نهى او رعايت نمى گردد، و به حقى از «حقوق الناس» صدمه اى نمى رسد.
3- معاصى و تعدياتى كه علاوه بر تخلف از فرمان خدا، حقى از «حقوق مردم» را به تباهى مى كشند، از قبيل: قتل نفس، سرقت، زناى با زن شوهردار- العياذ بالله-، ربا خوارى، تصرف نابجا در اموال يتيمان، غيبت و بهتان و امثال اين اموركه توام با تضييع «حقوق الناس» از جان و مال و عرض و شرف مى باشند.
و اما راه توبه از گناهان دسته اول: اين است كه تا حد امكان در مقام قضاى نماز و روزه و حج فوت شده و انفاقات مالى واجبه اش از زكات و خمس و كفاره برآيد و عازم بر عدم ترك در آينده و نادم از نافرمانيهاى گذشته اش باشد.
و راه توبه از گناهان دسته دوم، تنها «ندامت» و پشيمانى جدى قلبى از گناه گذشته و «عزم قاطع» بر ترك آن در آينده و سعى تمام بر «استغفار» و آمرزش طلبى از خداوند غفار و شديدالعقاب، در زمان حال مى باشد، آنچنانكه جمله «استغفر الله ربى و اتوب اليه» كه به زبان مى گويد، حاكى از سوزش قلب ترسان و جان هراسانش باشد!
يعنى تصور دورى از «رحمت» حق و عذابهاى شديد برزخ و محشر كه بنا به وعده قرآن كريم، براى «مجرمان» يك امر مسلم و حتمى است، چنان اين گنهكار بينوا را به آتش «خوف» بسوزاند و او را به فرياد و فغان درآورد كه بى اختيار از سينه دردآلودش ناله اى جانسوز سرداده و با جمله «استغفار» زبانى اش، بيتابانه از خداى «غفار» استدعاى عفو و آمرزش و بخشش بنمايد.
و جدا در اين كار، اصرار و الحاح شديد از خود نشان داده و از سهل انگارى و استخفاف امر گناه و سبكشمارى معصيت درحضور خدا، شديدا بپرهيزد!
و لذا در روايات ائمه دين عليهم السلام به منظور جلوگيرى از كوچك شمارى امر معصيت، دستور العملهايى مقدماتى براى انجام توبه صحيح، ارائه گرديده كه از آن جمله است: روزه گرفتن، صدقه دادن، غسل كردن و نماز خواندن!
عن ابى عبدالله عليه السلام فى قول الله عز و جل: عز و جل: «توبواالى الله توبه نصوحا» قال عليه السلام: «هو صوم يوم الاربعاء و الخميس و الجمعه.»: «از امام صادق عليه السلام منقول است: توبه نصوح كه خداوند (در سوره ى تحريم، آيه ى 8) امر به آن فرموده است، روزه گرفتن در روز چهارشنبه و پنجشنبه و جمعه است».
شيخ صدوق- رحمه الله- در معناى حديث فرموده است: يعنى اين روزها را روزه بگيرد و آنگاه توبه كند.
مردى در حضور امام صادق عليه السلام عرضه داشت: من گاهى در خانه خود، داخل مستراح مى شوم، صداى ساز و آواز از خانه همسايه به گوشم مى رسد. چه بسا توقفم را در آنجا بيشتر مى كنم و به صداى آنها گوش مى دهم.
امام عليه السلام فرمود: «لا تفعل.»: «اين كار را مكن.»
مرد گفت: به خدا قسم من نزد آنها نمى روم و در مجلس آنها شركت نمى كنم، تنها به صداى آنها گوش مى دهم.
حضرت فرمود: آيا نشنيده اى كه خدا مى فرمايد:
«ان السمع والبصر و الفواد كل اولئك كان عنه مسئولا»: «بيقين، گوش وچشم و دل (در روز قيامت) مورد بازخواست قرار مى گيرند (هر يك درباره آنچه كه ديده و شنيده و اعتقاد پيدا كرده اند پرسش مى شوند).»
مرد گفت: بله به خدا قسم، گويى من تاكنون اين آيه قرآن را از احدى از عرب و عجم نشنيده بودم، و هم اكنون از خدا مى خواهم مرا بيامرزد و- ان شاء الله- آنچنان باشم كه پس از اين نيز اين عمل از من صادر نشود.
امام فرمود: «قم فاغتسل و صل ما بدا لك. فانك كنت مقيما على امرعظيم! ما كان اسوا حالك لو مت على ذلك! احمد لله و سله التوبه من كل ما يكره. فانه لا يكره الاكل قبيح. و القبيح دعه لاهله. فان لكل اهلا.»:
«برخيز و غسل كن و هر چه كه خواهى نماز بخوان. چه آنكه تو مداومت بر گناه بزرگى داشته اى! و چه بدبخت و تيره روزى بودى اگر به همان حال مى مردى! شكر خدا كن (كه توفيق تنبهت داد) و از او بخواه از هر چه كه او ناخوش دارد، توبه كار شوى. زيرا هر چه كه او نمى پسندد، زشت است. و كار زشت را به اهلش واگذار، كه هر چيزى اهلى دارد.»
سيد ابن طاووس- رضى الله عنه- در كتاب «اقبال» در باب اعمال ماه ذيقعده آورده است كه: در روز يكشنبه ماه ذيقعده، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم ميان اصحاب آمد و فرمود:
«ياايها الناس، من كان منكم يريد التوبه؟»:
«اى مردم، كيست از شما كه بخواهد توبه كند؟».
گفتند: ما همه مى خواهيم توبه كنيم اى رسول خدا.
فرمود: «اغتسلوا و توضووا و صلوا اربع ركعات....»:
«غسل كنيد و وضو بگيريد و چهار ركعت نماز بخوانيد. در هر ركعت پس از «حمد»، «قل هو الله احد» را سه بار و «معوذتين» (سوره قل اعوذ برب الفلق، و سوره قل اعوذ برب الناس) رايك بار بخوانيد. آنگاه هفتاد بار «استغفار» كنيد و در پايان بگوييد: «لا حول و لا قوه الا بالله العلى العظيم». و سپس اين دعا را بخوانيد: «يا عزيز يا غفار، اغفر لى ذنوبى و ذنوب جميع المومنين و المومنات. فانه لا يغفر الذنوب الا انت.»
بعد، رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به نتايج و آثار اعجاب انگيز اين عمل اشاره فرمودند. آنگاه از حضرتش سوال شد: اگر كسى اين عمل را در غير ماه ذيقعده انجام دهد چگونه است؟ فرمود: «نظير همان است كه بيان كردم. و اين كلمات را جبرئيل عليه السلام در وقت معراج به من تعليم نمود.»
يكى از سالكان راه در اينجا بيانى دارد و مى فرمايد:
«و سزاوار است قبل از اين «عمل»، چيزى تصدق كند، اگر چه چيز كمى باشد. زيرا كه صدقه پنهان، غضب الهى را خاموش مى كند. بعد غسل كند، به صحرايى يا جاى خلوتى برود، سر خاك بنشيند، يكى يكى معاصى خود را به ياد آورده و به زبان جارى كند، به اين نحو كه: خدايا! فلان معصيت را در فلان مكان و فلان زمان در حضور مقدس تو به جا آوردم و تو قادر بودى مرادر آن حال نابود كنى، حلم ورزيدى و در آن وقت مرا نگرفتى. الان پشيمانم! غلط كردم! از من بگذر!
اگر چندى بدم سالك ميان ناجى و هالك
غلط كردم نفهميدم ز فعل خود پشيمانم
و همچنين، فلان كار كردم در فلان وقت، و به همين تفصيل اينقدر بگويد تا خسته شود. و بايد به حزن و گريه باشد و با سوز دل بگويد:
آمدم بر درگهت اينك به صد فرياد و آه
از بزرگان عفو باشد و ز فرودستان گناه
بعد شروع به عمل شريف مذكور بنمايد.»
و اما توبه از گناهان قسم سوم: اين دسته از گناهان كه با «حقوق الناس» توام است، توبه از آنها طريق خاص جداگانه اى دارد و از نظر آن مشروط به تحصيل رضاى خاطر صاحبان «حق» است، طبعا دشوارتر از دو قسم گذشته مى باشد، و گنهكارى چنين، كه علاوه بر تخلف از فرمان خدا، تضييع حقوق مردم نموده است، در قدم اول بايد در مقام تدارك حق ضايع شده مردم برآيد و از هر راهى كه ممكن است در جلب رضاى خاطر آنان بكوشد.
و «حقوق الناس» از آن جهت كه مورد تضييع از جانب «مجرم» واقع مى شود، داراى اقسام عديده است:
1- «حق نفسى»، يعنى حقى كه مربوط به جان يك انسان و يا اعضاى بدن اوست، مانند: قتل نفس يا قطع عضوى از اعضاى بدن، كه در صورت ارتكاب عمدى، بايد خود را در اختيار «صاحب حق» بگذارد تا به هر طريقى كه خواست، از: «قصاص» و گرفتن «ديه» و يا «عفو»، استيفاى حق خويشتن بنمايد. و در صورت خطا نيز بايد «ديه» بدهد.
2- «حق مالى»، يعنى تعديات يا مسامحه كاريهايى كه نسبت به امور مالى مردم داشته است، كه در اين مورد بايد در حد امكان، آنچه از اموال مردم را كه بدون رضايت صاحبان اموال در ميان مالش وارد شده و يا به ذمه اش تعلق گرفته است، تماما به خود صاحب مال اگر زنده است و در صورت وفات، به وارث وى بپردازد.
و چنانچه دسترسى به صاحب مال و وارثش ندارد و يا اصلا آنها را نمى شناسد، در اين صورت، به همان مقدار از حقوق مالى كه در ذمه اش هست از جانب صاحبان حقوق، به فقرا صدقه بدهد، و از اين راه، ذمه خود را از حقوق مردم برى سازد.
و اگر از اين كار نيز به جهت فقر و تهيدستى عاجز شد، هر مقدارى كه برايش ميسر است، اگر چه بسيار كم باشد، از جانب حق داران تصدق كند و سپس به عوض باقيمانده از حقوق، در مظان استجابت دعا و زيارتگاه ها، براى آنان دعا و به نيابت آنان، زيارت كرده و از خدا آمرزش گناهان آنها را بطلبد، تا بدين وسيله- ان شاء الله- ذمه خود را از اشتغال به حق آنان، برى گرداند.
و به هر حال بكوشد تا كار استيفاى حق را به روز حساب قيامت تاخير نيندازد، كه آنجا بسيار گرانتر و دردناكتر تمام خواهد شد!
زيرا آن روز، هر صاحب حقى به سراغ انسان مى آيد و عوض حق خود را از طاعات و عبادات و حسنات انسان برمى دارد، و اگر وافى نشد، از سيئات و گناهان خود بر او تحميل مى نمايد!!
آيا اين، دردناك و بر انسان، ناگوار و گران نيست كه در عوض يك متاع پست زودگذر دنيا، «حسنات» بسيار ارزشمند خود را كه مايه حيات ابدى اوست به ديگران بدهد؟! و يا سيئات عذاب انگيز و آتشبار ديگران را به جسم و جان خود بپذيرد؟! الا ذلك هو الخسران المبين.
3- «حق عرضى»، يعنى آنجا كه با غيبت و بهتان و فحش و اهانت و استهزا و امثال اين امور، تعدى به شرف و آبرو و حيثيت اجتماعى مردم كرده و يا- العياذ بالله- تجاوز به نواميس و حريم خانوادگى از زن و فرزند مردم نموده است. بايد در مورد اين نوع از سيئات، در صورت امكان و ايمن بودن از حدوث فتنه و افزايش فساد، در مقام «استحلال» و ترضيه خاطر اشخاصى كه تعدى به حريمشان نموده است، برآيد و از هر راهى كه ممكن است عذر تقصير و خطا و لغزش خويش را از آنها بخواهد.
و در غير صورت امكان و خوف وقوع فساد، از راه انفاق مال و دادن صدقات و تكثير خيرات و حسنات به نيابت از صاحبان حقوق، بى آنكه آنان مطلع شوند، وارد گردد.
و آنگاه به جد تمام، استغاثه به درگاه حضرت «رب الناس»، «ملك الناس» و «اله الناس» برده، با انجام دستورالعملهايى كه در طريق «توبه از گناهان دسته دوم» بيان كرديم، از او بخواهد كه دلهاى صاحبان حقوق را از وى راضى گرداند و بار سنگين و شرربار «حقوق الناس» را از دوش جان وى بردارد،
و همچنين از گناه «طغيان» بر مقام ربوبيت خويش و تخلف از فرامين الهيه اش نيز درگذرد و او را به آتش خشم و قهر خويشتن نسوزاند، كه به فرموده امام اميرالمومنين عليه السلام:
«و هذا ما لا تقوم له السموات و الارض»:
«اين (عقوبتها كه نشات گرفته از خشم خداست) آنچنان (كوبنده و سنگين) است كه آسمانها و زمين، توانايى استقامت در برابر آن را ندارند.»
باز هم گوشه اى از عقوبات روز جزا
از امام صادق عليه السلام منقول است كه جبرئيل عليه السلام ضمن بيان شدت عقوبات جهنم براى رسول اكرم صلى الله عليه و آله مى گويد:
«و لو ان حلقه واحده من السلسله التى طولها سبعون ذراعا وضعت على الدنيا، لذابت الدنيا من حرها! و لو ان سربالا من سرابيل اهل النار علق بين السماء و الارض، لمات اهل الدنيامن ريحه!»:
«اگر حلقه اى از زنجير هفتاد ذراعى جهنم بر دنيا نهاده شود، تمام دنيا از حرارت آن ذوب مى شود! و اگر جامه اى از جامه هاى اهل جهنم بين آسمان و زمين قرار داده شود، تمام جهانيان از بوى (اشمئزاز آور) آن مى ميرند!»
از امام باقر عليه السلام منقول است:
«ان اهل النار يتعاوون كما يتعاوى الكلاب و الذئاب مما يلقون من اليم العذاب.
فما ظنك- يا عمرو- بقوم لايقضى عليهم فيموتوا و لا يخفف عنهم من عذابها؟! عطاش جياع، كليله ابصارهم، صم بكم عمى مسوده وجوههم، خاسئين فيها نادمين، مغضوب عليهم فلا يرحمون من العذاب و لايخفف عنهم، و فى النار يسجرون، و من الحميم يشربون، و من الزقوم ياكلون و بكلابيب النار يحطمون. و بالمقامع يضربون و الملائكه الغلاظ الشداد لا يرحمون. فهم فى النار يسحبون على وجوههم. مع الشياطين يقرنون. و فى الانكال و الاغلال يصفدون. ان دعوا لم يستجب لهم. و ان سالوا حاجه لم تقض لهم. هذه حال من دخل النار.»:
«دوزخيان در ميان آتش از شدت سوزش و درد و فشار عذاب مانند گرگان و سگان، زوزه مى كشند!
حال اى عمرو (اسم راوى حديث، عمرو بن ثابت است) چه گمان مى برى به حال آن قومى كه نه مدتشان تمام مى شود تا بميرند و نه از عذابشان كاسته مى شود (تا آسايش اندكى يابند).
تشنه كامانى گرسنه اند، گنگان و كران و كورانى روسياهند، مايوسانى پشيمان كه مورد خشم خداوندند، و لذا نه مورد ترحمى قرار ميگيرند و نه كاهشى در عذابشان مى يابند.
در ميان آتش مى سوزند، و از آبهاى داغ مى نوشند، و از زقوم مى خورند، و با گرزها (ى آتشين) كوبيده مى شوند، و به وسيله ملائكه غلاظ شداد (تند خويان سختگير) به صورت درميان آتش كشيده مى شوند و با شياطين (موجودات شرير پليد) به غل و زنجيرها بسته مى گردند.
نه به فريادشان جوابى داده مى شود، و نه يكى از خواسته هايشان برآورده مى گردد. اين است حال آنكه داخل آتش شود.»
اعاذنا الله من النار التى سجرها الجبار لغضبه و انتقامه و سخطه.
توبه صحيح، حتما مقبول است
اين، كلام خداوند حكيم است كه در يك جاى از قرآن كريمش ذات اقدس خود را به صفت «غافر الذنب و قابل التوب»: «آمرزنده گناه و توبه پذير»، معرفى كرده و در جاى ديگرمى فرمايد:
«و هو الذى يقبل التوبه عن عباده و يعفو عن السيئات»:
«او كسى است كه از بندگان خود توبه را مى پذيرد و از سيئات مى گذرد.»
و همچنين مى فرمايد:
«و من يعمل سوءا او يظلم نفسه ثم يستغفر الله يجد الله غفورا رحيما»:
«هر كسى كار بدى انجام دهد يا به خود ستم كند، سپس ازخداوند طلب آمرزش نمايد، خدا را آمرزنده اى مهربان مى يابد.»
از امام صادق و يا از امام باقر عليهماالسلام منقول است:
«ان آدم عليه السلام قال: يا رب سلطت على الشيطان و اجريته منى مجرى الدم. فاجعل لى شيئا.
فقال: يا آدم، جعلت لك ان من هم من ذريتك بسيئه، لم تكتب عليه. فان عملها كتبت عليه سيئه. و من هم منهم بحسنه، فان لم يعملها، كتبت له حسنه. فان هو عملها كتبت له عشرا.
قال: يا رب زدنى. قال: جعلت لك ان من عمل منهم سيئه ثم استغفر له، غفرت له. قال: يا رب زدنى. قال: جعلت لهم التوبه- او قال: بسطت لهم التوبه- حتى تبلغ النفس هذه. قال: يا رب حسبى.»:
«حضرت آدم عليه السلام به حضور خدا عرضه داشت: پروردگارا شيطان را بر من تسلط دادى و او را همچون «خون» در سراسر وجودم به گردش درآوردى. حال، از براى من چيزى مقرر فرما (كه راه نجات از شر اغواگريهاى وى باشد).
فرمود: اى آدم، اين (عنايت) را درباره ى تو مقرر داشتم كه اگر كسى از ذريه ات تصميم بر گناهى گرفت (اما به عمل نياورد)، آن گناه بر وى نوشته نشود. و اگر به عمل آورد، تنها يك گناه بر او نوشته شود. و اگر كسى از آنها تصميم به كار نيكى گرفت، ولى به عمل نياورد، يك حسنه درباره اش نوشته شود. و اگر آن را در مرحله عمل نيز ظاهر ساخت، ده حسنه از براى او نوشته شود!
عرض كرد: اى پروردگار من، (بر عنايتت) درباره من بيفزا. فرمود: اين چنين درباره ات قرار دادم كه هر يك از آنان گناهى مرتكب شد و آنگاه از گناهش توبه و استغفار نمود، او رابيامرزم.
عرضه داشت: پروردگارا، (باز هم بر عنايتت) درباره ام بيفزا. فرمود: آنچنان وقت توبه را براى آنان توسعه دادم كه تا آخرين لحظه حيات كه جان به گلوگاهشان برسد، توبه شان مسموع گردد و مقبول واقع شود. (اينجا بودم كه آدم عليه السلام) عرض كرد: پروردگارا (لطفت درباره من) كافى گشت و كامل شد.»
همچنين نقل شده است كه، شيطان پس از مطروديت از باب رحمت و مهلت گرفتن از خدا براى بقاى طولانى خويش و اغواى بنى آدم، به خدا عرض كرد: «و عزتك لا خرجت من قلب ابن آدم مادام فيه الروح!»: «به عزتت سوگند! تا جان در تن آدميزاد هست، دست از اغواى وى برنمى دارم و از دلش بيرون نمى روم!»
خداوند منان نيز فرمود:
«بعزتى لا حجبت عنه التوبه مادام فيه الروح.»:
«به عزتم سوگند! تا جان در تن آدميزاد هست، در توبه را به رويش نمى بندم و از پذيرش وى رو برنمى گردانم!»
هشدار از وسوسه هاى ياس آور شيطان
پس زنهار اى عزيز كه دم آن لعين پليد، در دل ننشيند و حالت ياس از قبول توبه، در قلب پديد نياورد! چه آنكه در هر حال و با داشتن هر نوع از گناه، آدمى را مى پذيرند و به او خوش آمد مى گويند.
آيا نشنيده ايم اين كلام شورانگيز نشاط آور حضرت خالق منان را كه به رسول مكرم، مظهر اعلاى رحمت واسعه اش، دستور مى دهد:
«و اذا جاءك الذين يومنون باياتنا فقل سلام عليكم كتب ربكم على نفسه الرحمه انه من عمل منكم سوءا بجهاله ثم تاب من بعده و اصلح فانه غفور رحيم»:
«هر گاه كسانى كه به آيات ما ايمان دارند، نزد تو آيند (اى سفير گرامى ما) به آنها بگو: سلام بر شما، پروردگارتان، «رحمت» را بر خود فرض كرده است، آنچنانكه هر كس از شما كار بدى از روى جهالت و نادانى مرتكب شود و سپس به دنبال گناهش توبه كرده، رو به صلاح (و جبران فساد) آورد، (در اين صورت خواهد ديد كه) خدا آمرزنده اى مهربان است.»
آرى: بازآ بازآ هر آنچه هستى بازآ
گر كافر و گبر و بت پرستى بازآ
اين درگه ما درگه نوميدى نيست
صد بار اگر توبه شكستى بازآ
حال، آيا با اينهمه لطف و عنايت و آقايى كه صريحا نسبت به بندگان توبه كار، اعلام فرموده و اعمال «رحمت» درباره بدكاران پشيمان را بر خود فرض و واجب كرده و همچون وظيفه لازم خويش ارائه نموده است، آيا با اينهمه، باز جاى آن هست كه كسى ياس از رحمت او داشته و اصلا رو به درگاه وى آوردن را خالى از اثر پندارد و از اينرو، لب به انابه و استغفار از گناهان خود نگشايد؟! حاشا ثم حاشا! ما هكذا الظن به و لا المعروف من فضله!
و بايد دانست كه همين «ياس از رحمت حق»، اعظم گناهان است و هيچ گناهى از جهت سد باب نجات، به پاى آن نمى رسد! و لذا شيطان بى ايمان نيز پس از شكست خوردن از راههاى ديگر، رو به اين درآورده و از اين طريق، آدمى را به شقاوت و بدبختى مى كشاند!
به همين جهت، توجه و هشيارى كامل لازم است تا انسان، وسوسه هاى آن پليد رجيم و طردشده از درگاه خدا را به حومه دل راه ندهد، و دست از تضرع و ابتهال به درگاه حضرت غفار برندارد، كه به هر حال اگر گرهى از كار انسان بايد گشوده شود، به دست خدا، خالق مهربان انسان گشوده مى شود، نه به دست شيطان، دشمن مسلم انسان!
مخصوصا با توجه به اينكه آن خالق مهربان، از روى علاقه واشتياق تمام، بندگان گنهكار خود را به بازگشت به سوى خود دعوت نموده و آنان را كه توبه كار واقعى گردند، در زمره محبوبهاى خويش معرفى فرموده است:
«ان الله يحب التوابين»:
«براستى كه خداوند، توبه كاران را دوست مى دارد.»
در روايات، از امام صادق عليه السلام ماثور است:
«اذا تاب العبد توبه نصوحا، احبه الله فستر عليه فى الدنيا و الاخره!» فقلت: و كيف يستر عليه؟ قال: «ينسى ملكيه ما كتبا عليه من الذنوب و يوحى الى جوارحه: اكتمى عليه ذنوبه، و يوحى الى بقاع الارض: اكتمى ما كان يعمل عليك من الذنوب. فيلقى الله حين يلقاه و ليس شى ء يشهد عليه بشى ء من الذنوب.»:
«وقتى بنده توبه كند، توبه نصوح (كه ديگر قصد عود به گناه ندارد)، خداوند او را دوست مى دارد و در دنيا و آخرت، پرده بر او مى افكند. عرض كردم: چگونه بر او پرده مى افكند؟ فرمود: «دو فرشته موكل بر او را به نسيان دچار مى سازد. و در نتيجه، آن دو ملك گناهانى را كه از وى نوشته اند، فراموش مى نمايند.
و به اعضا و جوارح او دستور مى دهد، گناهان را مكتوم نگه دارند (و از خود بروز ندهند).
و به نقاط زمين، امر مى كند، آنچه گناه از وى در آن نقاط، صادر شده است، پوشيده و مستور گردانند.
در نتيجه، وقتى به «لقاى» خدا مى رسد، ديگر چيزى نيست كه عليه او به گناهى شهادت دهد.»
از امام باقر عليه السلام منقول است:
«التائب من الذنب كمن لا ذنب له. و المقيم على الذنب و هو مستغفر منه كالمستهزى.»:
«آن كس كه توبه كار از گناه شود، مانند كسى است كه گناهى نكرده است. و كسى كه بر ارتكاب گناه ادامه دهد، در عين حالى كه (به زبان) استغفار مى كند، مانند آدم استهزاگر است.»
و نيز از همان امام همام عليه السلام رسيده است:
«ان الله تعالى اشد فرحا بتوبه عبده من رجل اضل راحلته و زاده فى ليله ظلماء فوجدها. فالله اشد فرحا بتوبه عبده من ذلك الرجل براحلته حين وجدها.»:
«حقيقت آنكه خداوند تعالى از توبه بنده اش شاد و مسرور مى شود، بيش از آن مقدار كه مردى (در ميان بيابان) در يك شب ظلمانى، مركب و توشه راهش را گم كرده و آنگاه آن را پيدا كند. خداوند از توبه بنده اش بيش از آن مقدار كه اين مرد از پيداكردن زاد و راحله گم شده اش شاد مى شود، شاد مى گردد.»
«كرم بين و لطف خداوندگار» كه چگونه از بازگشت بنده آلوده تبهكار به آستان اقدسش شاد مى گردد و اظهار مسرت مى نمايد؟!
و عجيبتر از آن، اين جمله است كه به حضرت مسيح عليه السلام فرموده است:
«يا عيسى، كم اطيل النظر و احسن الطلب و القوم لا يرجعون»:
«اى عيسى، چقدر چشم به راه باشم و اشتياق از خود نشان بدهم و اين قوم برنگردند!!؟»
و همچنين ابراز عنايت در حديث قدسى فرموده است:
«لو علم المدبرون عنى كيف انتظارى بهم و شوقى الى توبتهم، لماتوا شوقا الى و لتفرقت اوصالهم.»:
«اگر آنان كه پشت به من كرده اند (و به راه گناه افتاده اند) مى دانستند چگونه به انتظارشان هستم و اشتياق به بازگشتشان دارم، هر آينه از شدت شوق به من، مى مردند و بند از بندشان جدا مى گرديد!!؟»
پس اى وا اسفاه بر اين جهالت، و وا غوثاه از اين سفاهت، كه او در جستجوى ما باشد و ما در حال فرار از او!! او چشم به راه ما باشد و ما در حال غفلت از او!! او با ما يگانه باشد و ما بيگانه از او!!
صياد پى صيد دويدن، عجبى نيست
صيد از پى صياد دويدن، مزه دارد
«يا من هو على المقبلين عليه مقبل، و بالعطف عليهم عائد مفضل، و بالغافلين عن ذكره رحيم رووف، و بجذبهم الى بابه ودود عطوف، اسالك ان تجعلنى من اوفرهم منك حظا.»:
«اى آن كه به رو آورندگان به درگاهت رو مى آورى و افضال و احسان خود را شامل حالشان مى سازى و (يا للعجب كه) غافلان از ذكرت را نيز با جذبشان به آستان اقدست مشمول رحمت وعطوفت خود مى گردانى، از تو مى خواهم كه مرا هم از پربهره ترين آنان از (چشمه سارهاى لطف و عنايت) خو قرار دهى.»
من ار چه هيچ نيم هر چه هستم آن توام
مرا مران كه سگى سر بر آستان توام
من به سرچشمه خورشيد نه خود بردم راه
ذره اى بودم و مهر تو مرا بالا برد
تو مپندار كه مجنون سر خود مجنون گشت
ز سمك تا به سماكش كشش ليلا برد
من خسى بى سرو پايم كه به سيل افتادم
او كه مى رفت مرا هم به دل دريا برد
نظرات کاربران (0)