لطفا منتظر باشید

بخش هفتم

«صغائر» ‌و‌ «كبائر»:
 «گناهان كوچك» ‌و‌ «گناهان بزرگ»
 
 از‌ قرآن كريم ‌و‌ همچنين از‌ روايات معصومين عليهم السلام باكمال وضوح استفاده مى شود كه‌ «معاصى» بر‌ دو‌ قسمند: «معاصى صغيره» يعنى گناهان كوچك، ‌و‌ «معاصى كبيره» يعنى گناهان بزرگ. ‌و‌ روشنترين دليل بر‌ اين مطلب از‌ قرآن كريم، اين آيه است:
 «ان تجتنبوا كبائر ما‌ تنهون عنه نكفر عنكم سيئاتكم ‌و‌ ندخلكم مدخلا كريما».
 
اگر از‌ گناهان بزرگى كه‌ از‌ ‌آن نهى مى شويد، دورى گزينيد، كارهاى بد (گناهان كوچك) شما را‌ مى پوشانيم ‌و‌ در‌ جايگاه خوب ‌و‌ دلپسندى شما را‌ وارد مى سازيم.»
 از‌ اضافه «كبائر» به‌ «ما تنهون عنه» استفاده مى شود كه‌ دسته خاصى از‌ گناهانى كه‌ مورد نهى واقع شده اند، گناهان بزرگ هستند ‌و‌ طبعا دسته ديگر كه‌ مغاير ‌و‌ مقابل دسته اول مى باشند ‌و‌ از‌ آنها در‌ اين آيه شريفه تعبير به‌ «سيئات» شده است، گناهان كوچك مى باشند، ‌و‌ همانها هستند كه‌ در‌ آيه ديگر به‌ عنوان «لمم» معرفى گرديده ‌و‌ در‌ ديگر آيه به‌ عنوان «صغيره» ذكر شده اند، از‌ اين قرار:
 «الذين يجتنبون كبائر الاثم ‌و‌ الفواحش الا اللمم ان‌ ربك واسع المغفره»:
 «كسانى كه‌ از‌ گناهان بزرگ ‌و‌ كارهاى زشت غير «لمم» پرهيزمى نمايند، (مشمول غفران حق مى شوند). چه آنكه پروردگارتو، گسترده مغفرت است.»
 «و وضع الكتاب فترى المجرمين مشفقين مما فيه ‌و‌ يقولون يا‌ ويلتنا ما‌ لهذا الكتاب لا‌ يغادر صغيره ‌و‌ لا‌ كبيره الا احصيها»:
 «كتاب (نامه اعمال انسان، در‌ روز جزا به‌ دست انسان) نهاده شود. ‌و‌ آنگاه ببينى گنهكاران را‌ كه‌ از‌ آنچه در‌ ‌آن (كتاب) است ترسان ‌و‌ هراسانند ‌و‌ مى گويند: اى واى بر‌ ما! اين چه كتابى است كه‌ از‌ كوچك ‌و‌ بزرگ (گناهان) فروگذارى نكرده ‌و‌ همه را‌ گرد آوره ‌و‌ احصا نموده است؟!»
 
و در‌ همين فراز مورد شرح از‌ دعا، امام سجاد عليه السلام به‌ پيشگاه خدا عرضه مى دارد:
 «اللهم انى اتوب اليك فى مقامى هذا من‌ كبائر ذنوبى ‌و‌ صغائرها.»:
 «خدايا! من‌ در‌ اين مقام خود (كه مقام توبه است) توبه مى كنم ‌و‌ به‌ سوى تو‌ بازمى گردم از‌ گناهان بزرگ ‌و‌ گناهان كوچكم.»
 روايات مربوط به‌ اين باب نيز بعدا نقل مى شود- ان‌ شاء الله تعالى.
 توضيح:
 البته اگر طغيان انسان را‌ نسبت به‌ عظمت ‌و‌ جلالت ساحت اقدس حضرت حق- جل ‌و‌ علا- بسنجيم، مطلق عصيان انسان در‌ محضر خدا گناه بزرگ ‌و‌ معصيت «كبيره» است، ‌و‌ درآن نظر اصلا «صغيره»، مفهوم درستى ندارد، ‌و‌ بلكه خود اين تعبير نيز در‌ حد خود، تصغير مقام كبرياى خداوندى محسوب گشته، معصيتى «كبيره» مى باشد.
 ولى تقسيم معاصى به‌ «كبيره» ‌و‌ «صغيره» كه‌ از‌ آيات شريفه به‌ دست آمد، از‌ نظر سنجش يك دسته از‌ گناهان با‌ دسته ديگراست، نه از‌ نظر سنجش انسان مجرم با‌ خداوند على عظيم!!
 ‌و‌ لذا هيچ منافاتى بين اين دو‌ سخن نيست كه‌ بگوييم: از‌ يك لحاظ كه‌ لحاظ مخالفت انسان با‌ فرمان خداست، تمام گناهان، «معاصى كبيره» هستند ‌و‌ اصلا صغيره اى وجود ندارد. ‌و‌ از‌ لحاظ ديگر كه‌ لحاظ سنجش گناهى با‌ گناه ديگر است، بعضى از‌ آنها «صغيره» ‌و‌ برخى دگر «كبيره» مى باشند.
 
 ميزان تشخيص معاصى «كبيره» از‌ «صغيره»
 
 در‌ بيان ضابطه ‌و‌ ميزان براى تعيين ‌و‌ تشخيص گناهان «بزرگ» ‌و‌ گناهان «كوچك» سخنان مختلف نقل شده است كه‌ ذكر آنها موجب تطويل كلام است.
 
اما آنچه از‌ تامل در‌ روايات معصومين عليهم السلام به‌ دست مى آيد، اين است كه‌ «معصيت كبيره» ‌آن گناهى است كه‌ در‌ لسان شرع مقدس (اعم از‌ كتاب ‌و‌ سنت) تنها به‌ نهى از‌ ‌آن اكتفا نشده، بلكه با‌ نوعى تهديد به‌ عذاب ‌و‌ آتش ‌و‌ اظهار خشم ‌و‌ خشونت، توام گرديده است.
 مثلا درباره «قتل نفس» آمده است:
 «و من‌ يقتل مومنا متعمدا فجزاوه جهنم خالدا فيها ‌و‌ غضب الله عليه ‌و‌ لعنه ‌و‌ اعد له عذابا عظيما»:
 «هر كسى فرد باايمانى را‌ از‌ روى عمد به‌ قتل برساند، مجازات او‌ دوزخ است كه‌ جاودانه در‌ ‌آن مى ماند ‌و‌ خداوند بر‌ او‌ غضب مى كند ‌و‌ از‌ رحمتش او‌ را‌ دور مى سازد ‌و‌ عذاب عظيمى براى او‌ آماده ساخته است.»
 ‌و‌ راجع به‌ «ربا خوارى» مى فرمايد:
 «الذين ياكلون الربا.... فاولئك اصحاب النار هم فيها خالدون... ‌و‌ الله لا‌ يحب كل‌ كفار اثيم... فن لم تفعلوا فاذنوا بحرب من‌ الله ‌و‌ رسوله»:
 «كسانى كه‌ ربا مى خورند... اهل آتش مى باشند ‌و‌ هميشه در‌ ‌آن مى مانند... ‌و‌ خداوند هيچ انسان ناسپاس گنهكار را‌ دوست نمى دارد. پس‌ اگر چنين نكنيد (دست از‌ رباخوارى برنداريد) بدانيد كه‌ با‌ جنگ خدا ‌و‌ رسولش روبرو خواهيد شد.»
 از‌ امام صادق عليه السلام منقول است:
 «الكبائر التى اوجب الله عز ‌و‌ جل عليها النار.»: «كبائر، گناهانى هستند كه‌ خداوند- عزوجل- كيفر آنها را‌ آتش مقرر فرموده است.»

 «كبائر» عدد محصورى ندارند
 در‌ روايات ما، عدد «كبائر» به‌ طور مختلف ذكر شده است، از: هفت ‌و‌ هشت ‌و‌ نه، تا‌ بيست ‌و‌ هفتاد، ‌و‌ شايد بيش از‌ ‌آن نيز ارائه گرديده است.
 ‌و‌ احتمالا مبهم گذاردن عدد «كبائر» در‌ قرآن ‌و‌ حديث، به‌ منظور ايجاد حال ترس از‌ اقدام به‌ مطلق گناه مى باشد.
 چه آنكه در‌ صورت روشن شدن عدد «كبائر» يك نوع گستاخى ‌و‌ بى پروايى نسبت به‌ ساير گناهان- به‌ عذر اينكه صغائرند ‌و‌ مكفر ‌و‌ مغفور مى باشند- در‌ آدمى به‌ وجود مى آيد. آنگاه همين حال تجرى بر‌ گناه، علاوه بر‌ اينكه خود، از‌ نظر اصرار بر‌ صغيره بودن، يك معصيت كبيره است، آدمى را‌ كم كم به‌ گناهان بزرگ ديگر نيز آلوده مى سازد.
 ولى در‌ صورت ابهام عدد، طبعا تحفظ ‌و‌ پرواى بيشترى در‌ انسان به‌ وجود مى آيد ‌و‌ از‌ ترس افتادن در‌ حريم «كبائر»، دست به‌ ارتكاب ساير گناهان نيز نمى زند.
 همچنانكه مبهم بودن «شب قدر» اين اثر را‌ دارد كه‌ مسلمانان به‌ اميد درك ‌آن شب باعظمت در‌ شبهاى متعدد از‌ ماه مبارك رمضان به‌ عبادت ‌و‌ احيا اقدام مى كنند. در‌ صورتى كه‌ اگر متعين ‌و‌ مشخص بود، اكتفا به‌ همان يك شب معين مى نمودند ‌و‌ از‌ فيض تكثير اعمال عبادى شبهاى متعدد محروم مى گرديدند.
 ‌و‌ همچنين سر‌ اختلاف بيان روايات در‌ عدد «كبائر» نيز محتمل است علاوه بر‌ وجه مذكور (ابهام به‌ منظور تحفظ شديد از‌ ارتكاب مطلق گناه) اشاره به‌ اختلاف مراتب «كبائر» از‌ حيث «قبح» ‌و‌ «عقوبت» باشد كه‌ مثلا هفت يا‌ هشت ‌و‌ نه كبيره از‌ آنها در‌ درجه نهايى از‌ قبح ‌و‌ عقوبت قرار گرفته اند- از‌ قبيل: شرك، قتل نفس، رباخوارى، زنا ‌و‌ نظاير اينها- ‌و‌ بعضى متوسط، ‌و‌ برخى به‌ طور نسبى در‌ حد پايين از‌ زشتى ‌و‌ عقاب واقع شده اند.
 ‌و‌ به‌ هر‌ حال، در‌ اينجا يك نمونه از‌ روايات مربوطه را‌ تذكرا ‌و‌ تبركا نقل مى كنيم.
 روايت در‌ معرفى «كبائر»:
 «روى عبدالعظيم بن‌ عبدالله الحسنى عن ابى جعفر محمد بن‌ على عن ابيه على بن‌ موسى الرضا عن موسى بن‌ جعفر عليهم السلام قال: دخل عمرو بن‌ عبيد البصرى على ابى عبدالله جعفر بن‌ محمد الصادق عليه السلام.
 فلما سلم ‌و‌ جلس، تلا هذه الايه: «الذين يجتنبون كبائر الاثم ‌و‌ الفواحش» ثم امسك. فقال ابوعبدالله: ما‌ اسكتك؟ قال: احب ان‌ اعرف الكبائر من‌ كتاب الله.
 قال: نعم يا‌ عمرو، اكبر الكبائر الشرك بالله، لقول الله عز ‌و‌ جل: «ان الله لا‌ يغفر ان‌ يشرك به» ‌و‌ قال: «و من‌ يشرك بالله فقد حرم الله عليه الجنه ‌و‌ ماواه النار».
 ‌و‌ بعده الياس من‌ روح الله. لان الله يقول: «و لا‌ يياس من‌ روح الله الا القوم الكافرون».
 ثم الامن من‌ مكر الله. لان الله يقول: «و لا‌ يامن مكر الله الا القوم الخاسرون».
 ‌و‌ منها عقوق الوالدين. لان الله تعالى جعل العاق جبارا شقيافى قوله: «و برا بوالدتى ‌و‌ لم يجعلنى جبارا شقيا».
 ‌و‌ منها قتل النفس التى حرم الله الا بالحق. لانه يقول: «و من‌ يقتل مومنا متعمدا فجزاوه جهنم خالدا فيها- الايه».
 ‌و‌ قذف المحصنات. لان الله يقول: «ان الذين يرمون المحصنات الغافلات المومنات لعنوا فى الدنيا ‌و‌ الاخره ‌و‌ لهم عذاب عظيم».
 ‌و‌ اكل مال اليتيم، لقوله: «الذين ياكلون اموال اليتامى ظلما»- الايه.
 ‌و‌ الفرار من‌ الزحف. لان الله يقول: «و من‌ يولهم يومئذ دبره الا متحرفا لقتال او‌ متحيزا الى فئه فقد باء بغضب من‌ الله ‌و‌ ماواه جهنم ‌و‌ بئس المصير».
 ‌و‌ اذكل الربا. لان الله يقول: «الذين ياكلون الربا لا‌ يقومون الا كما يقوم الذى يتخبطه الشيطان من‌ المس» ‌و‌ يقول: «فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من‌ الله ‌و‌ رسوله».
 ‌و‌ السحر. لان الله يقول: «و لقد علموا لمن اشتراه ما‌ له فى الاخره من‌ خلاق».
 ‌و‌ الزنا. لان الله يقول: «و من‌ يفعل ذلك يلق اثاما يضاعف له العذاب يوم القيامه ‌و‌ يخلد فيه مهانا».
 ‌و‌ اليمين الغموس. لان الله يقول: «ان الذين يشترون بعهد الله ‌و‌ ايمانهم ثمنا قليلا اولئك لا‌ خلاق لهم فى الاخره- الايه».
 ‌و‌ الغلول. قال الله: «و من‌ يغلل يات بما غل يوم القيامه».
 ‌و‌ منع الزكاه المفروضه. لان الله يقول: «يوم يحمى عليها فى نار جهنم فتكوى بها جباههم ‌و‌ جنوبهم ‌و‌ ظهورهم- الايه»
 ‌و‌ شهاده الزور ‌و‌ كتمان الشهاده. لان الله يقول: «و من‌ يكتمها فانه آثم قلبه».
 ‌و‌ شرب الخمر. لان الله عدل بها عباده الاوثان.
و ترك الصلاه متعمدا ‌و‌ شيئا مما فرض الله تعالى. لان رسول الله صلى الله عليه ‌و‌ آله ‌و‌ سلم يقول: «من ترك الصلاه متعمدا فقد برى من‌ ذمه الله ‌و‌ ذمه رسوله».
 ‌و‌ نقض العهد ‌و‌ قطيعه الرحم لان الله يقول:« اولئك لهم اللعنه ‌و‌ لهم سوء الدار».
 قال: فخرج عمرو بن‌ عبيد له صراخ من‌ بكائه ‌و‌ هو يقول: هلك من‌ قال برايه ‌و‌ نازعكم فى الفضل ‌و‌ العلم»:
 «حضرت عبدالعظيم حسنى عليه السلام از‌ امام جواد عليه السلام ‌و‌ ايشان از‌ پدر بزرگوارشان امام ابوالحسن الرضا عليه السلام ‌و‌ ايشان نيز از‌ امام موسى بن‌ جعفر كاظم عليه السلام نقل فرموده اند كه‌ عمرو بن‌ عبيد بصرى (ظاهرا همان شخص معتزلى معروف باشد) بر‌ امام ابى عبدالله جعفر بن‌ محمد صادق عليه السلام وارد شد ‌و‌ پس‌ از‌ سلام، نشست ‌و‌ اين آيه را‌ تلاوت كرد: «الذين يجتنبون كبائر الاثم ‌و‌ الفواحش» ‌و‌ سپس ساكت شد.
 امام عليه السلام فرمود: چه چيز موجب سكوتت شد؟
 گفت: دوست دارم «كبائر» را‌ از‌ كتاب خدا بشناسم.
 فرمود: آرى اى عمرو، بزرگترين كبائر «شرك به‌ خدا» است كه‌ خداوند- عزوجل- مى فرمايد:
«ان الله لا‌ يغفر ان‌ يشرك به»: «خداوند، شرك را‌ نمى آمرزد.»
 ‌و‌ فرموده است:
 «انه من‌ يشرك بالله فقد حرم الله عليه الجنه ‌و‌ ماويه النار»:
 «خداوند، بهشت را‌ حرام كرده بر‌ كسى كه‌ نسبت به‌ او‌ شرك بورزد، ‌و‌ جاى او‌ آتش است.»
 ‌و‌ پس‌ از‌ آن، »2- ياس از‌ رحمت خدا» است. زيرا خدا مى گويد:
 «انه لا‌ يياس من‌ روح الله الا القوم الكافرون»:
 «از روح ‌و‌ رحت خدا كسى جز كافران، مايوس نمى گردد.»
 ‌و‌ سپس »3- امن از‌ مكر خدا» (يعنى از‌ انتقام نهانى ‌و‌ كيفر غافلگيرانه خدا، آسوده خاطر بودن)، كه‌ خدا مى فرمايد:
 «فلا يامن مكر الله الا القوم الخاسرون»:
 «از عذاب ناگهانى ‌و‌ پنهان خدا جز زيانكاران، كسى خود را‌ ايمن نمى بيند.»
 ‌و‌ هم از‌ جمله كبائر است: »4- عقوق والدين»، چه آنكه خداوند تعالى شخص «عاق» را‌ «جبار شقى» (يعنى ستمگرى بدبخت) به‌ شمار آورده است،
 در‌ اين گفتار خود (از زبان حضرت عيسى بن‌ مريم عليهماالسلام كه‌ به‌ قوم خود مى گفت):
 «و برا بوالدتى ‌و‌ لم يجعلنى جبارا شقيا»:
 «خداوند، مرا نسبت به‌ مادرم مهربان ‌و‌ خوشرفتار قرار داده ‌و‌ مرا ستمگرى بدبخت قرار نداده است.»
 ‌و‌ نيز از‌ اين قبيل است: »5- قتل نفس» ‌و‌ كشتن انسانى كه‌ خدا كشتن او‌ را‌ جز تحت عنوانى از‌ عناوين حقه، تحريم فرموده است. زيرا مى فرمايد:
 «و من‌ يقتل مومنا متعمدا فجزاوه جهنم خالدا فيها...»:
 «هر كس شخص باايمانى را‌ از‌ روى عمد به‌ قتل برساند، كيفر او‌ جهنم است در‌ حاليكه هميشه در‌ ‌آن خواهد ماند...»
 ‌و‌ ديگر »6- قذف محصنات» (يعنى زنان اكدامن را‌ متهم به‌ خلاف عفاف نمودن)، كه‌ خدا مى فرمايد:
 «ان الذين يرمون المحصنات الغافلات المومنات لعنوا فى الدنيا ‌و‌ الاخره ‌و‌ لهم عذاب عظيم»:
 «آنان كه‌ به‌ زنان پاكدامن نسبت زنا مى دهند در‌ حالتيكه آنان زنان باايمان ‌و‌ بيخبر از‌ ‌آن نسبت مى باشند، در‌ دنيا ‌و‌ آخرت طرد ‌و‌ لعن شده (از رحمت حق) بوده ‌و‌ براى آنان شكنجه ‌و‌ عذابى بزرگ است.»
 ‌و‌ »7- خوردن مال يتيم»، كه‌ گفتار خداست:
 «ان الذين ياكلون اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نار او‌ سيصلون سعيرا»:
 «كسانى كه‌ اموال يتيمان را‌ به‌ ستم مى خورند، هر‌ آينه در‌ شكم خويش آتش مى خورند ‌و‌ بزودى به‌ آتشى شعله ور درمى آيند.»
 ‌و‌ »8- فرار از‌ ميدان جهاد»، زيرا خدا مى فرمايد:
 «و من‌ يولهم يومئذ دبره الا متحرفا لقال او‌ متحيزا الى فئه فقد باء بغضب من‌ الله ‌و‌ ماويه جهنم ‌و‌ بئس المصير»:
 «هر كس در‌ ‌آن هنگام (موقع روبرو شدن با‌ كفار در‌ ميدان نبرد) به‌ آنها پشت كند- مگر در‌ صورتى كه‌ هدفش كناره گيرى از‌ ميدان به‌ منظور حمله مجدد ‌و‌ يا‌ به‌ قصد پيوستن به‌ گروهى (از مجاهدان) بوده باشد- (چنين كسى) گرفتار غضب پروردگار خواهد شد ‌و‌ ماواى او‌ جهنم است. ‌و‌ چه بد جايگاهى است (جهنم)».
 ‌و‌ »9- رباخوارى» چه آنكه خدا مى فرمايد:
 «الذين ياكلون الربا لا‌ يقومون الا كما يقوم الذى يتخبطه الشيطان من‌ المس»:
 «كسانى كه‌ ربا مى خورند، برنمى خيزند مگر مانند كسى كه‌ بر‌ اثر تماس شيطان، ديوانه شده (و نمى تواند تعادل خود را‌ حفظ كند، گاهى زمين مى خورد ‌و‌ گاهى به‌ پا مى خيزد).»
 ‌و‌ مى فرمايد: «فان لم تفعوا فاذنوا بحرب من‌ الله ‌و‌ رسوله»:
 «اگر (چنين) نكنيد (دست از‌ رباخوارى برنداريد)، بدانيد كه‌ خدا ‌و‌ رسولش به‌ جنگ با‌ شما خواهند برخاست.»
 ‌و‌ »10- سحر»، زيرا خدا مى فرمايد:
 «و لقد علموا لمن اشتراه ما‌ له فى الاخره من‌ خلاق»:
 «به طور مسلم مى دانستند كه‌ هر‌ كس خريدار اينگونه متاع (سحر حرام) باشد، بهره اى در‌ آخرت نخواهد داشت.»
 ‌و‌ »11- زنا»، چه آنكه خدا مى فرمايد:
 «و من‌ يفعل ذلك يلق اثاما يضاعف له العذاب يوم القيامه ‌و‌ يخلد فيه مهانا»:
 «كسى كه‌ چنين كارى (شرك ‌و‌ قتل ‌و‌ زنا) مرتكب شود، دچار كيفرى (شديد) خواهد شد. عذاب او‌ در‌ روز قيامت دو‌ چندان مى گردد ‌و‌ با‌ ذلت ‌و‌ خوارى در‌ عذاب، مخلد مى شود.» ‌
و‌  »12- يمين غموس» (يعنى قسم ‌و‌ سوگند دروغ كه‌ آدمى را‌ در‌ گناه ‌و‌ سپس در‌ عذاب فرو مى برد). زيرا خدا مى فرمايد:
 «ان الذين يشترون بعهد الله ‌و‌ ايمانهم ثمنا قليلا اولئك لاخلاق لهم فى الاخره»:
 «كسانى كه‌ پيمان الهى ‌و‌ سوگندهاى خود را‌ (به نام مقدس او) با‌ بهاى اندكى معامله مى كنند، بهره اى در‌ آخرت نخواهند داشت.»
 ‌و‌ »13- غلول» (يعنى خيانت)، كه‌ خدا فرموده است:
 «و من‌ يغلل يات بما غل يوم القيامه»:
 «هر كس خيانت كند، در‌ روز قيامت آنچه را‌ كه‌ در‌ ‌آن خيانت كرده است، (بر دوش خود يا‌ به‌ همراه خود به‌ عنوان سندخيانت) به‌ صحنه محشر مى آورد.»
 ‌و‌ »14- منع زكات واجب» چه آنكه خدا مى فرمايد: «يوم يحمى عليها فى نار جهنم فتكوى بها جباههم ‌و‌ جنوبهم ‌و‌ ظهورهم»:
 «در روزى كه‌ آنها را‌ (گنجينه هاى زكات داده نشده را) در‌ آتش جهنم به‌ صورت سوزان ‌و‌ گدازان درمى آورند ‌و‌ آنگاه با‌ آنها پيشانيها ‌و‌ پهلوها ‌و‌ پشتهاى آنان (ذخيره كنندگان مانع الزكات) را‌ داغ مى كنند.»
 ‌و‌ »15- شهادت دروغ» ‌و‌ »16- كتمان شهادت»، زيرا خدامى فرمايد:
 «و من‌ يكتمها فانه آثم قلبه»:
 «هر كس ‌آن را‌ (شهادت را) كتمان كند قلبش گناهكار است.»
 ‌و‌ »17- شرابخوارى» كه‌ خدا ‌آن را‌ لنگه بت پرستى به‌ حساب آورده است.
 ‌و‌ »18- ترك نماز از‌ روى عمد» ‌و‌ «ترك هر‌ چه خدا ‌آن را‌ واجب دانسته است»، چه آنكه رسول خدا صلى الله عليه ‌و‌ آله ‌و‌ سلم مى فرمايد:
 «من ترك الصلاه متعمدا، فقد برى من‌ ذمه الله ‌و‌ ذمه رسوله»:
 «هر كس از‌ روى عمد ترك نماز نمايد، از‌ پيمان ‌و‌ امان خدا ‌و‌ رسولش تهيدست ‌و‌ بى نصيب گشته است.»
 ‌و‌ »19- پيمان شكنى» ‌و‌ »20- قطع رحم»، كه‌ خدا مى فرمايد:
 «اولئك لهم اللعنه ‌و‌ لهم سوء الدار»:
 «آنان (كه پيوندهايى را‌ كه‌ خدا دستور برقرارى آنها را‌ داده است قطع مى كنند)، براى آنهاست لعنت ‌و‌ بدى (مجازات) سراى آخرت»؟
 در‌ اين موقع (كه بيان امام صادق عليه السلام به‌ اينجا رسيد) عمرو بن‌ عبيد از‌ محضر امام عليه السلام بيرون آمد در‌ حاليكه از‌ گريه مى ناليد ‌و‌ مى گفت: به‌ هلاكت افتاد هر‌ كه‌ به‌ راى خود (در تفسير قرآن، چيزى) گفت ‌و‌ با‌ شما (خاندان وحى ‌و‌ نبوت) در‌ فضل ‌و‌ دانش به‌ ستيزگى ايستاد.

 گناهان «باطن» ‌و‌ گناهان «ظاهر»
 ضمن جمله مورد شرح از‌ دعاى شريف آمده است: «و بواطن سيئاتى ‌و‌ ظواهرها.» يعنى: «پروردگارا از‌ زشتكاريهاى باطن وبدكاريهاى ظاهر خود توبه مى كنم.»
 چنانكه قرآن كريم نيز مى فرمايد: «و ذروا ظاهر الاثم ‌و‌ باطنه»: «گناه ظاهر ‌و‌ باطن را‌ رها كنيد.»
 در‌ اينكه مراد از‌ سيئات ظاهر ‌و‌ باطن چيست، آقايان علما ومفسران قرآن، احتمالاتى داده اند، از‌ اين قرار:
 1- گناه ظاهر، گناهى است كه‌ انسان به‌ طور آشكارا ‌و‌ علنى ‌آن را‌ مرتكب مى شود. ‌و‌ گناه باطن، گناهى است پنهان كه‌ در‌ خفاانجام مى پذيرد.
 2- اعمال زشتى كه‌ با‌ اعضاى بدن انجام مى شود ظاهر است، از‌ قبيل: قتل نفس، زنا، شرب خمر ‌و‌ قمار. ‌و‌ ملكات بدى كه‌ به‌ صورت اخلاق رذيله در‌ روح حاصل مى گردد، گناه باطن است، از‌ قبيل: عجب، ريا، شرك، نفاق، كبر، بخل ‌و‌ حسد.
 3- عزم ‌و‌ تصميم ‌و‌ نيت قلبى به‌ ارتكاب گناه، هر‌ چند بر‌ اثرموانعى به‌ حد عمل نرسد، گناه باطن است، ‌و‌ اگر به‌ حد عمل رسيد ‌و‌ در‌ اعضاى بدن ظاهر شد، گناه ظاهر است، چنانكه قرآن كريم مى فرمايد:
 «و ان‌ تبدوا ما‌ فى انفسكم او‌ تخفوه يحاسبكم به‌ الله فيغفر لمن يشاء ‌و‌ يعذب من‌ يشاء»:
«آنچه در‌ دل داريد، چه آشكارش كنيد ‌و‌ چه پنهان نگهش بداريد، خداوند، شما را‌ بر‌ طبق آن، مورد محاسبه قرارمى دهد. سپس هر‌ كه‌ را‌ بخواهد، مى آمرزد ‌و‌ هر‌ كه‌ را‌ بخواهد عذاب مى كند.»
 4- معصيتى كه‌ قبح ‌و‌ زشتى آن، آشكار ‌و‌ شامت پايانش روشن است، گناه ظاهر است، از‌ قبيل: شرك، ظلم، سرقت ‌و‌ افساد دربين مردم. ولى معصيتى كه‌ در‌ ظاهر امر، عاقبت شومش روشن نيست ‌و‌ زشتى ‌آن بر‌ همه كس آشكار نمى باشد، گناه باطن است، مانند: مجسمه سازى، استعمال ظروف طلا ‌و‌ نقره ‌و‌ خوردن مردار ‌و‌ گوشت خوك ‌و‌ نظاير اينها كه‌ درك قبح آن، نياز به‌ ارشاد از‌ طريق وحى الهى دارد.

«سوالف» ‌و‌ «حوادث»: «گناهان ديرينه» ‌و‌ «گناهان نو»
 در‌ ضمن همين فراز از‌ دعا آمده است: «و سوالف زلاتى ‌و‌ حوادثها.» يعنى: «خدايا توبه مى كنم از‌ لغزشهاى گذشته ‌و‌ تازه ام.»
 انسان در‌ هر‌ مرحله از‌ مراحل مختلف عمر، آلوده به‌ يك سنخ خاص از‌ گناهانى مى شود كه‌ در‌ مراحل بعد، اصلا زمينه ‌و‌ اقتضاى آنرا از‌ دست داده ‌و‌ از‌ ارتكاب ‌آن ناتوان مى گردد، ولى نتايج شوم ‌و‌ آثار ظلمانى ‌آن معاصى، در‌ صفحه روحش باقى مى ماند. چنانكه امام اميرالمومنين عليه السلام مى فرمايد:
 «اذكروا انقطاع اللذات ‌و‌ بقاء التبعات»:
 «به ياد آوريد انقطاع ‌و‌ بريده شدن لذتها ‌و‌ خوشيها ‌و‌ برجا ماندن آثار شوم گناهان را.»
 ‌و‌ همچنين، معصيتهايى در‌ مرحله حاضر از‌ عمر، زمينه تازه ‌و‌ اقتضاى جديد پيدا مى كند كه‌ در‌ مراحل پيشين، از‌ آن، نشانه ‌و‌ آثارى نبوده ‌و‌ الحال، سايه شوم خود را‌ بر‌ فضاى قلب مى افكند.
 مثلا در‌ سنين جوانى، دست به‌ گناهانى مى آلايد كه‌ در‌ روزگار پيرى از‌ تصور ‌آن نيز استنكاف مى ورزد، در‌ صورتى كه‌ همين آدم به‌ دوران پيرى دچار گناهانى مى شود كه‌ در‌ سنين نخستين عمر اصلا به‌ ذهنش خطور نمى كرده است!
 ‌و‌ لذا محتمل است كه‌ مرا از‌ «سوالف» ‌و‌ «حوادث» زلات در‌ كلام امام عليه السلام اين دو‌ قسم از‌ معاصى باشد.

 توبه كامل
 توبه كامل از‌ گناه، آنگاه حاصل مى شود كه‌ چنان تنفر ‌و‌ انزجار از‌ معصيت در‌ دل به‌ وجود آيد كه‌ در‌ خانه قلب، بكلى به‌ روى ‌آن بسته شود، تا‌ آنجا كه‌ از‌ خطور ‌و‌ مرور ‌آن بر‌ فضاى دل هر‌ چند به‌ طور گذرا ‌و‌ «حديث نفس» نيز جلوگيرى به‌ عمل آيد ‌و‌ انديشه عود ‌و‌ بازگشت به‌ ‌آن گناه هرگز به‌ صفحه دل، راه نيابد!
 چنانكه امام سجاد عليه السلام در‌ همين جمله مورد شرح از‌ دعا مى فرمايد:
 «توبه من‌ لا‌ يحدث نفسه بمعصيه ‌و‌ لا‌ يضمر ان‌ يعود فى خطيئه.»:
 «توبه مى كنم من‌ از‌ گناهانم مانند توبه ‌آن كسى كه‌ خيال گناهى را‌ در‌ دلش نگذراند ‌و‌ فكر بازگشت به‌ خطايى رابه نهانخانه جان، راه ندهد.»
 وفقنا الله تعالى لمثل هذه التوبه الكامله، بحق محمد ‌و‌ آله الطاهرين.
 
«و قد قلت- يا‌ الهى- فى محكم كتابك انك تقبل التوبه عن عبادك ‌و‌ تعفو عن السيئات ‌و‌ تحب التوابين. فاقبل توبتى كما وعدت. واعف عن سيئاتى كما ضمنت. ‌و‌ اوجب لى محبتك كما شرطت.»
 «و تو- اى خداى من- در‌ كتاب محكم ‌و‌ استوار خود (يا درمحكمات كتاب خود) فرموده اى كه‌ توبه را‌ از‌ بندگانت مى پذيرى ‌و‌ از‌ گناهان درمى گذرى ‌و‌ توبه كاران مداوم را‌ دوست مى دارى.
 حال، آنچنانكه وعده فرموده اى توبه ام را‌ بپذير. ‌و‌ بر‌ حسب ضمان خويش از‌ گناهانم درگذر. ‌و‌ همچنانكه ملتزم شده اى محبتت را‌ براى من‌ لازم گردان (براى هميشه دوستم بدار)».
 شرح ‌و‌ توضيح:
 اضافه «محكم» به‌ «كتاب»، ممكن است از‌ باب اضافه «صفت» به‌ «موصوف» باشد، يعنى قرآنى كه‌ متقن ‌و‌ استوار است ‌و‌ از‌ راهيابى هرگونه اختلال ‌و‌ اضطراب به‌ ساحت اقدسش در‌ امان است. چنانكه خود مى فرمايد:
 «كتاب احكمت آياته»: «(قرآن) كتابى است كه‌ آياتش متقن ‌و‌ محكم شده است.»
 ‌و‌ محتمل است از‌ باب اضافه «نوع» به‌ «جنس» يا‌ اضافه «قسم» به‌ «مقسم» بوده ‌و‌ اشاره به‌ انقسام آيات قرآن به‌ دو‌ قسم «محكم» ‌و‌ «متشابه» باشد كه‌ باز در‌ خود قرآن آمده است:
 «هو الذى انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب ‌و‌ اخر متشابهات»:
 «او (خدا) كسى است كه‌ اين كتاب (قرآن) را‌ بر‌ تو‌ نازل كرد كه‌ قسمتى از‌ آن، آيات «محكم» (صريح ‌و‌ روشن) است كه‌ ‌آن آيات (در واقع به‌ منزله) مادر ‌و‌ اساس (و مرجع) اين كتاب مى باشند (و هرگونه ابهام ‌و‌ اجمال ساير آيات، با‌ مراجعه به‌ اين دسته از‌ آيات برطرف مى گردد).
 ‌و‌ قمست ديگر از‌ آن، «متشابهات» است. (يعنى آياتى كه‌ از‌ جهت احتمال معانى مختلف كه‌ در‌ ابتداى امر به‌ نظر مى رسد، داراى نوعى ابهام ‌و‌ پيچيدگى در‌ فهم مراد مى باشند، ولى پس‌ از‌ مراجعه به‌ آيات «محكم» ‌و‌ يا‌ روايات صادره از‌ منابع وحى- رسول اكرم صلى الله عليه ‌و‌ آله ‌و‌ سلم ‌و‌ اهل بيت اطهارعليهم السلام- مراد ‌و‌ مقصود از‌ آنها معلوم مى گردد.»)
 گفتار امام سجاد عليه السلام در‌ موضوع وعده توبه پذيرى خداو عفو از‌ سيئات، اشاره به‌ اين آيه شريفه است:
 «و هو الذى يقبل التوبه عن عباده ‌و‌ يعفوا عن السيئات ‌و‌ يعلم ما‌ تفعلون»:
 «و او‌ كسى است كه‌ توبه را‌ از‌ بندگان مى پذيرد ‌و‌ از‌ گناهان درمى گذرد ‌و‌ آنچه را‌ به‌ جا مى آوريد مى داند.»
 ‌و‌ همچنين گفتار ‌آن حضرت در‌ موضوع دوست داشتن خدا توبه كاران را، اشاره به‌ اين آيه كريمه است:
 
«ان الله يحب التوابين ‌و‌ يحب المتطهرين»:
 «براستى كه‌ خداوند، توبه كاران ‌و‌ پاكيزگان را‌ دوست مى دارد.»
 كلمه «تواب» صيغه مبالغه است به‌ معناى كثير التوبه ‌و‌ كثير الرجوع،
 ‌آن بنده اى كه‌ هرگاه از‌ روى جهالت ‌و‌ غلبه هواى نفس، از‌ وى گناهى صادر مى شود، بيدرنگ اقدام به‌ توبه مى كند ‌و‌ آلودگيهاى مكرر به‌ گناه او‌ را‌ از‌ توبه ‌و‌ بازگشت به‌ سوى خدا باز نمى دارد، تواب است.
 از‌ امام صادق عليه السلام منقول است:
 «ان الله يحب من‌ عباده المفتن التواب.»:
 «خداوند از‌ ميان بندگانش كسى را‌ كه‌ در‌ صحنه امتحان به‌ گناهان قرار گرفته ‌و‌ دنبال هر‌ گناه اقدام به‌ توبه مى كند، دوست مى دارد.» ‌و‌ در‌ خبر ديگرى از‌ رسول خدا صلى الله عليه ‌و‌ آله ‌و‌ سلم رسيده است:
 «المومن كالسنبله يفى ء احيانا ‌و‌ يميل احيانا»:
 «مومن بسان سنبل ‌و‌ خوشه جو يا‌ گندم است كه‌ (بر اثر وزش باد) گاهى خم مى شود (از اعتدال قامت خود دور مى افتد) ‌و‌ گاه ديگر برمى گردد (و استقامت قامت خود را‌ مجددا به‌ دست مى آورد)».
 
احتمال اين نيز مى رود كه‌ مبالغه در‌ كلمه «تواب» از‌ لحاظ «كيفيت» ‌و‌ تشديد عمل باشد، نه به‌ اعتبار «كميت» ‌و‌ تكرار عمل. يعنى ‌آن توبه كارى كه‌ توبه اش چنان راسخ ‌و‌ ثابت ‌و‌ جايگزين در‌ ژرفاى دلش شده باشد كه‌ هرگز عود به‌ ارتكاب گناه از‌ وى حاصل نشود، اينچنين توبه كارى واقعا «تواب» است كه‌ توبه كارى «مداوم» ‌و‌ تائب به‌ توبه «نصوح» است!
 ‌و‌ به‌ هر‌ حال، عاليترين مقام براى بندگان «تواب»، مقام «محبوبيت» در‌ پيشگاه خداوند ذوالفضل ‌و‌ الاحسان است كه‌ بر‌ اساس «تطهر» ‌و‌ تحصيل طهارت جوهر جان از‌ قذارات گناهان، استحقاق چنين تشريفى را‌ به‌ دست آورده اند كه: «ان الله يحب التوابين ‌و‌ يحب المتطهرين.»
 ‌و‌ ارباب معرفت مى گويند، محبت خدا نسبت به‌ بنده اش هماناكشف حجب از‌ قلب است تا‌ «لقاء» ‌و‌ «رويت» تحقق پيدا كرده ‌و‌ از‌ هرچه جز اوست انقطاع حاصل شود!
 اللهم اجعلنا من‌ عبادك التوابين واجعلنا من‌ المتطهرين، بحرمه حبيبك محمد ‌و‌ آله الطاهرين.
 
«و لك- يارب!- شرطى ان‌ لا‌ اعود فى مكروهك، ‌و‌ ضمانى ان‌ لا‌ ارجع فى مذمومك ‌و‌ عهدى ان‌ اهجر جميع معاصيك.»
 «و شرط ‌و‌ قرار من‌ با‌ تو- اى پروردگار من!- اينكه به‌ آنچه ناپسند تو‌ است باز نگردم، ‌و‌ ضمان ‌و‌ تعهد من‌ آنكه به‌ كارى كه‌ نزد تو‌ مذموم ‌و‌ نكوهيده است رجوع ننمايم، ‌و‌ عهد ‌و‌ پيمان من‌ اينكه از‌ جميع گناهان، دورى گزينم.»

 شرط وفادارى بر‌ توبه!
 آه آه چه سنگين است اين شرط ‌و‌ اين تعهد! ‌و‌ چه طاقت فرسا ‌و‌ كمرشكن است اين ضمان ‌و‌ اين پيمان!
 اى خداى رووف ‌و‌ رب ودود، تو‌ خود تفضلى فرما ‌و‌ عنايتى كن، چنان نشود كه‌ ما‌ ضعيفان، بر‌ اثر انقطاع از‌ لطف ‌و‌ عنايتت در‌ عداد نقض عهدكنندگان ‌و‌ پيمان شكنان درآييم ‌و‌ آنگاه مالا به‌ لعنت تو‌ ‌و‌ سوء مجازات آخرت دچار شويم، كه‌ فرموده اى:
 «و الذين ينقضون عهد الله من‌ بعد ميثاقه... اولئك لهم اللعنه ‌و‌ لهم سوء الدار»:
 «آنان كه‌ پيمان خدا را‌ پس‌ از‌ محكم كردن ‌آن مى شكنند... براى آنها لعنت است ‌و‌ بدى (مجازات) سراى آخرت.»
 ‌و‌ همچنين فرموده اى:
 «فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم الى يوم يلقونه بما اخلفوا الله ما‌ وعدوه ‌و‌ بما كانوا يكذبون»:
 «اين عمل (نقض عهد خدا) رذيله نفاق را‌ در‌ دلهايشان تا‌ روزى كه‌ خدا را‌ ملاقات كنند، برقرار ساخت. اين بدان سبب است كه‌ از‌ عهدى كه‌ با‌ خدا بسته بودند تخلف ورزيدند ‌و‌ دروغ گفتند.»
 ‌و‌ چه زيبا سخنى است سخن بعض ارباب فضل ‌و‌ كمال كه‌ مى گويد:
 «پوشيده نماند كه‌ اين جمله از‌ دعا، جز زبان معصوم از‌ زبان ديگرى شايسته نيست صادر شود مگر اينكه ‌آن را‌ مشروط به‌ حفظ ‌و‌ صيانت از‌ جانب خدا نمايد، يعنى توفيق وفاى به‌ عهد ‌و‌ ثبات قدم را‌ در‌ اين تعهد ‌و‌ ضمان، از‌ خدا بخواهد تا‌ گرفتار شومى پيمان فوق توان نگردد.»
 «لقمه هر‌ مرغكى انجير نيست»!
 آورده اند يكى از‌ مدعيان حب خدا، وقتى، در‌ حال سكر محبت (!) ترنم به‌ اين شعر نمود ‌و‌ گفت:
 ‌و‌ ليس لى فى سواك حب
 فكيفما شئت فاختبرنى
 يعنى: جز تو- اى خدا- محبت چيزى در‌ دلم نيست ‌و‌ غير تو‌ محبوبى ندارم! حال، به‌ هرگونه كه‌ خواهى مرا بيازماى!
 پس، مشيت حضرت «محبوب» به‌ آزمايش وى تعلق گرفت وآن مدعى حب ‌و‌ عشق به‌ خدا، مبتلا به‌ بيمارى حصر بول گرديد. بيچاره از‌ شدت درد، به‌ خود مى پيچيد ‌و‌ فرياد مى كشيد ‌و‌ از‌ خدا عافيت طلب مى كرد ‌و‌ از‌ ‌آن ادعا كه‌ كرده بود اظهار پشيمانى مى نمود، بر‌ در‌ مكتب خانه ها مى چرخيد ‌و‌ از‌ بچه مكتبى ها تقاضاى دعا مى كرد ‌و‌ مى گفت: «ادعوا لعمكم الكذاب»: براى اين عموى دروغگوى خود دعا كنيد!
 آرى، «لقمه هر‌ مرغكى انجير نيست»! «ان لكل صناعه اهلا. وان لكل كريمكه فحلا»!
 اذاقنا الله حلاوه حبه ‌و‌ وفقنا لطاعته فى عافيته.
 
«اللهم انك اعلم بما عملت، فاغفرلى ما‌ علمت ‌و‌ اصرفنى بقدرتك الى ما‌ احببت.»
 «بار الها، تو، به‌ آنچه من‌ كرده ام داناترى، پس‌ بيامرز از‌ من‌ آنچه را‌ كه‌ مى دانى، ‌و‌ بازگردان مرا- به‌ قدرت خود- به‌ آنچه دوست دارى.»

 شرح ‌و‌ توضيح:
 انحطاط نهانى روح
 چه بسا اعمالى كه‌ در‌ واقع، موجب انحطاط روح آدمى ‌و‌ سبب دورى وى از‌ خدا بوده ‌و‌ در‌ گذشته عمر از‌ وى صادر شده است، اما خود او‌ توجه به‌ ‌آن نداشته ‌و‌ آنها را‌ به‌ صورت يك سلسله اعمال نيك انجام داده ‌و‌ احيانا مدتى مديد نيز اشتغال به‌ آنها داشته است! اينك در‌ اين فراز از‌ دعا براى تدارك ‌آن نوع از‌ نقايص وترميم ‌آن قسم از‌ خرابيهاى پنهان از‌ نظر خودش، از‌ خدا مى خواهد كه‌ او‌ را‌ با‌ منصرف كردن از‌ مسير ‌آن اعمال ‌و‌ هدايت كردن به‌ طريق اعمال نيك، از‌ چشمه سارهاى رحمت ‌و‌ غفران خود، كامياب ‌و‌ شاداب سازد ‌و‌ در‌ پرتو نور «حسنات»، تيرگيهاى «سيئات» را‌ از‌ صفحه قلب او‌ بزدايد.
 

برچسب ها :
نظرات کاربران (0)
ارسال دیدگاه