English
اعمال فیلتر
0 نظر
و كان من دعائه علیه السلام فى الالحاح
و كان من دعائه عليه السلام فى الالحاح
قوله عليه السلام يا الله الذى لا يخفى عليه شى فى الارض و لا فى السمآء اولا بدان كه از براى حق تعالى اسماء جلاليه متقابله است كه هر يك از آنها به اعتبارى بر او اطلاق مى شود كما قال هو الخالق البارى المصور له الاسمآء الحسنى بعضى از آنها اسماء جماليه ثبوتيه است و بعضى اسماء جلاليه سلبيه و پاره لطيفه و قهريه اند و اسم آن ذات است ماخوذ صفتى از صفات و اسم در حق تعالى عين مسمى و صفات عين ذات است يعنى همان ذات به ملاحظه منكشف بودن اشيا نزد او علم است و عالم و از جهت ظهور و بروز نور است و از حيث توانائى او بر ايجاد قدير و قادر است و از باب آن كه هستى عين او است موجود وحى و به واسطه قوام و ثبوت و عدم تغيير قائم و قيوم است الى غير ذلك و آن كه در حديث وارد است ان لله تسعة و
تسعين اسما من احصاها دخل الجنة مقصود از احصاء تعداد لفظى و حفظ آنها است كه موجب دخول جنت شود بلكه آن احصائى كه باعث دخول جنت است اين است كه انسان كه خليفة الله است متخلق به آنها شده و دانش حكايت از آنها نمايد و اسم اعظم الله است زيرا كه آنچه نعوت و اوصافى كه در تمام اسماء است در الله منطوى است اين است كه هر يك از حقايق كونيه از سماء و سماوى و ارض و ارضى است در مقام بروز حكايت از اسم و صفتى از صفات حق تعالى نمايد حتى ملائكه از اسم سبوح و قدوس او حكايت نمايد به خلاف انسان كه مظهر الله است اين است كمالات و فعلياتى كه در تمام موجودات است به طور انتشار در انسان است به طور لف و جمع كما قيل ليس من الله بمستنكر ان يجمع العالم فى واحد بارى گفته اند كه الله مشتق ازاله است لانه يالهون اليه اى يشتاقون الخلائق فى حوآئجهم اليه قال المولوى قدس سره
معنى الله گفت آن سيبويه
يا لهون فى الحوائج هم لديه
و آن كه در فقره دعا لا يخفى عليه شى ء اى انه تعالى عالم بحقايق الامور من السماء والارض و ما فيها قبل وقوعها زيرا كه اعيان حقايق ثابته قبل از ايجاد نبودند نه موجود و نه مذكور كما ورد كان الله و لم يكن معه شى ء و هو عالم و لا معلوم كما قال المعصوم كان ربنا عزوجل والعلم ذاته و لا معلوم والمسع ذاته و لا مسموع و البصر ذاته و لا مبصر والقدرة ذاته و لا مقدور فلما احدث الاشياء و كان المعلوم وقع العلم على المعلوم والسمع على المسموع والبصر على المبصر والقدرة فى المقدور و اين مرتبه
از علم را علم ذاتى ازلى گويند بعد از او علم قلمى و قضائى است و بعد از او علم لوحى قدرى است و بعد از او علم لوح محو و اثبات است و بعد از او مرتبه علم قدر عينى است اما علم قضائى و قلمى آن وجود تمام ذرات عالم كون است بجملتها قبل از وقوع در زمان در عقل اول كه صادر نخستين است به طور اجمال كه از او به كتاب مبين تعبير فرموده به واسطه انتقاش صور اشياء در او كما قال تعالى و لا حبة فى ظلمات الارض و لا رطب و لا يابس الا فى كتاب مبين و ايضا و ما من غائبة فى السمآء و الارض الا فى كتاب مبين و ايضا و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودها كل فى كتاب مبين و بعد از او مرتبه علم حق است در لوح قدر علمى كه آن عبارت از وقع صور موجودات غير متناهيه متواليه است قبل از وقوعش در سلسله زمان در قدر خدا كه نفس كليه فلكيه باشد كه از يد قدرت به توسط قلم اعلى دفعة در او مرتسم و منقش شود كما قيل المتعاقبات فى سلسلة الزمان مجتمعات فى وعاء الدهر چه هر يك از صور اشياء علميه در لوح قدر محفوظ است بعد از مرور دهور ازمنه وقت تحقق شرايط وجود او از دورات مخصوصه فلكيه و استعداد ماده قابله آن صورت مخصوص در عالم پيدا شود و لوح محو و اثبات كه يكى از جمله دفاتر علم خدا است آن عبارت است از اجرام صافيه سماويه كه صور كائنات به اراده حق تعالى از نفس مجرده فلكيه در آنها مرقوم و منقوش شود و چون اين صور مخصوصه هر يك به اقتضاى زمان بخصوص به خود متدرجا از آن اجرام و اجسام سماوية در لوح مواد عنصريه واقع شدند خداى تعالى آن صور را
از مرءات جرم فلك محو نموده و صورتى كه در مشيت او است كه بايد بعدها يعنى در دوره لا حقه در عالم كون ايجاد شود در او به ثبت نمايد به مقتضاى همچو الله ما يشآء و يثبت و عنده ام الكتاب چنان كه قدر عينى كه از مراتب و دفاتر علم حق است آن وقوع صورت مجرده علميه است در مواد عنصريه كه عالم خلق و تقدير است كه از او به عالم كون و بحر مسجور تعبير شده بالجمله بدان كه تمام موجوداتى كه در هر دوره كهغر كه بيست و پنج هزار و دويست سال است كه قدر حركت فلك ثوابت باشد بايد در اين عالم مادى تدريجا به اقتضاى زمان واقع شود يد قدرت دفعة به قلم قضائى در نفوس و اجرام فلكيه كه به منزله سجل و صحيفه است مرقوم و مكتوب مى نمايد و آن دوران فلك كه هر جزء از حركت او مقتضى بروز و ظهور امرى از حوادثات كونيه است به منزله طى و پيچيدن آن صحيفه است كما قال تعالى يوم نطوى السمآء كطى لسجل للكتب يعنى پيچيدن صحيفه كه مرقوم و مكتوب باشد و چون آن مكتوبات او اعنى صور موجودات متواليه زمانيه به تدريج تا آخر دوره سابقه به تمام و كمال ظاهر شده به انتها رسيد آن دوره به آخر رسد آن صفحه و چون به اول دوره لا حقه رسيد با زيد قدرت به قلم قضائى صور موجوداتى كه بايد در دوره لا حقه در عالم ايجاد شود دفعة رسم مى فرمايد كه متدرجا هر يك در زمان خاص به خود مثل دوره سابق ظاهر شود هر يك با مثالها نه با عيانها كما قال تعالى كما بدانا اول خلق يعيده يعنى چنان كه ابتداء ظاهر كرديم اول خلق يعيده
يعنى چنان كه ابتداء ظاهر كرديم اول خلق را در دوره سابقه نعيده بمثلها در دوره لا حقه نه بعينها چنان كه از كاف كما مثليت معلوم مى شود قال صدر المتألهين قدس سره ان نفوس الفلك الدوارى نقوشها واجبة التكرار چنان كه نمونه او را مشاهده مى نمائى در دوره شمسى كه سيصد و شصت روز است كه آنچه در دوره سابقه ظهور و بروز نموده از نباتات و فواكه و اثمار و حبوبات و ازهار و رياحين هر يك در زمان مخصوص به خود نيز مثل آنها در دوره لا حقه ظاهر شود ولى معلوم است كه كل امسال عين كل پارسال نيست بلكه مثل او است چه آن غنچه كه گل گشت دگر غنچه نگردد اين است كه يوذاسف كه كى از حكماء متقدمين ماهر در هر علم نجوم است گويد كه من چنان كه حاليه منجمين وقايعات دوره شمسى را از روى حركات نجوم استخراج مى نمايد دوره كهغر را استخراج مى نمايم از روى حركات كواكب و افلاك و آنچه در حديث وارد است كه من اطلع على سر القدر فقد استراح اشاره به همين مطلب است چه فهميديد كه لوح قدر خدا كه صورت اشياء كونيه و حوادثات زمانيه در او است همان نفوس كليه فلكيه است كه از او به لوح محفوظ تعبير شده كه انسان اگر فى الجملة اطلاع به اوضاع آنها پيدا نمود كه وقايعات عالم در آنها است و هر يك لابد بدون تخلف بايد در زمان خاص به خود واقع شود لابد انقلاب و اضطراب او كم شده اطمينان و استراحت حاصل نمايد
ولى علم باو كما هو حقه خاص بانبياء و اولياء عليهم السلام است و اشاره به همين مطلب ما نحن فيه است آيه مباركه ما اصاب من مصيبة فى الارض و لا فى انفسكم الا فى كتاب من قبل ان نبراها ان ذلك على الله يسير لكيلا تاسوا على مافاتكم و لا تفرحوا بما ائتكم يعنى نرسيده است مصيبته و وارده مكروهى در ارض از قبيل قحط و غلا و فساد زراعات و اثمار و غلبه دشمن از قتل و غارت و وقوع زلزله و انهدام ابنيه و عمارات و لا فى انفسكم يعنى و نرسيد از واردات و مكروهات نفسى شما از قبيل الام و اسقام و امن و خوف و موت اولاد و غيره از خير و شر الا اين كه اين واردات شما سابقا مكتوب بوده در كتابى كه لوح محفوظ باشد لكيلا تا سوا الخ اشاره به اين است كه اگر شما بدانيد كه كل واردات شما قبل از وجود شما مكتوب و مرقوم شده و لابد به شما مى رسد هر آينه كم مى شود فرح و سرور شما بر آنچه به شما مى رسد از خيرات او كم مى شود و حزن و اندوه شما بر آنچه فوت مى شود از شما از منافع چه خواهيد فهميد كه فرح و حزن شما مدخليتى در تقادير الهيه ندارد اين است كه تدبير كند بنده و تقدير نداند العبد يدبر والله يقدر قوله عليه السلام و كيف يخفى عليك يا الهى ما انت خلقته معصوم در اثبات علم به نحو اتم و اكمل از براى حق تعالى عرض مى نمايد كه چگونه مى شود كه مخفى و مستور باشد بر تو چيزى كه تو او را ايجاد فرموده كه اشاره به اثبات علم است از طريقه علم به علت تامه كه مستلزم علم به معلول است چنان كه از اثر و معلول هم علم به علت حاصل مى شود كه يكى را دليلى لم گويند و ديگرى را دليل
ان چنان كه حق تعالى اثبات علم از براى خود مى نمايد از روى دليل اول كه الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير كه استفهام انكارى است يعنى چگونه عالم به اشياء نباشد و حال آن كه آنها را خلق نموده با وجود آن كه علم به علت كه خود ذات مقدس باشد مستلزم علم به معلوم است چنان كه مشهود است كه وقتى كه انسان علم به وجود و حضوراتش كه علت است حاصل نمود علم به حرارت لازم او است و علم به طلوع شمس كه علت است پيدا شد علم به وجود نهار بالتبع حاصل است زيرا كه كلما طلع الشمس فالنهار موجوده و علم بوجود اربعه مسلتزم است علم به زوجيت را الى غير ذلك چنان كه گاهى از اثر و معلوم علم بمؤثر و علت پيدا مى شود مثل اين كه ديدن دخان از دور مستلزم علم به وجوداتش است و ديدن بنا و صنايع دقيقه دلالت بر وجود بنا و صانع و ديدن كتابت كه اثر است دلالت بر وجود كاتب و مؤثر مى نمايد چنان كه از اين طريقه ثانى از آثار پى به مؤثر بردن موسى عليه السلام استدلال نمود وقتى كه فرعون از او دليل اثبات خدا و كنه حقيقت سؤال نمود بمن و ماى حقيقيه كما قال تعالى قال فرعون و ما رب العالمين چون حق تعالى سواى وجود بحت بسيط ماهيتى ندارد كه ذات او را محدود نموده و بتواند عقل احاطه به كنه او پيدا نمايد به اين جهت تعريف كنه ذات غير ممكن است لهذا موسى عليه السلام اثبات او را با آثار او نموده قال رب السموات والارض يعنى اين آثار و صنايع و آيات افاقى و انفسى و سما و سماوى و ارض و ارضى دلالت بر وجود صانع و رب عالم مى نمايد و چون فرعون از حقيقت سؤال نمود و موسى عليه السلام با آثار جواب
داد و به ظاهر مطابق با سؤال او نبود به حضار محضر خود گفت از روى استهزاء و سخريه ان رسولكم الذى ارسل اليكم لمجنون يعنى اين فرستاده به سوى شما مجنون است چه ارتباطى در محاورات و تكلمات او نيست زيرا كه من از چيزى سؤال مى نمايم و او از چيزى جواب مى دهد بارى لطيف در آيه شريفه چون مقابل غليظ و كثيف است لهذا به معنى تجرد است و تجرد همه جا مناط علم است چنان كه مادية و جسمية مناط غيبت و جهل است پس حق تعالى در آيه مباركه اولا اثبات علم را براى ذات خود مى نمايد از راه لطافت و تجرد خود و بعد اثبات علم خود را بماسوى خود مى نمايد از راه علم خود به ذات خود كه علت است و علم به علت فهميدى كه مستلزم علم به معلول است و قال الا يعلم من خلق و هو اللطيف الخبير يعنى چگونه مى شود كه عالم به ذات خود نباشد با آن كه او لطيف و مجرد است و چگونه عالم بماسوى نيست با آن كه خالق ماسوى است و حال آن كه علم به علت مستلزم علم به معلول است پس او است خبير بما كان و ما يكون و فرق بين خبير و عليم و شهيد كه از اسماء الله اند آن كه اذا اعتبر العلم مطلقا فهو العليم و اذا اصنيف العلم الى الامور الباطنة فهو الخبير و اذا اضيف الى الامور الظاهرة فهو الشهيد قوله عليه السلام و كيف لا تحصى ما انت صنعته يعنى چگونه تواحصا و تعداد تمام جزئيات و كليات ذرات موجودات را در علم خود نداشته باشى با آن كه تو صانع و جاعل آنهائى كما قال تعالى و احصى كل شى ء عددا اى احصى ما كان يكون من ابتداء خلق عالم و ايجاد ادم الى قيام الساعة و انقراض العالم از وقايعات كليه چون خسف و زلزله و هلاكت
قوى و استيلاى امام جابر و ظهور امام عادل بلكه احصاء عدد ساعات و انفاس هر فردى و عدد ما اكل من الحبوب فى مدة عمره و اعمال فردا فرد و تلودة فى اى مكان و مؤته فى اى مكان كما قال تعالى و ما تدرى نفس ما ذا تكسب غدا و ما تدرى نفس باى ارض تموت ان الله عليم خبير اى و هو الذى احصى كل شى ء بعلمه و احاط به فلا يفوته دقيق منها و لا جليل و لا يعرب عنه مثقال ذرة فى الارض و لا فى السمآء قال تعالى كل شى ء احصيناه فى امام مبين باطن او كه تمام اشياء متواليه عالم در او يد قدرت احصا و ثبت نموده عقل اول است كه لوح قضاى حق است كه از او چون مقدم بر تمام موجودات و اول ما صدر است به امام مبين تعبير شده كه فعليات و وقايعات كونيه از حق بلا واسطه در او مرتسم شود و از آنجا در لوح نفس كليه كه به لوح محفوظ تعبير فرموده منتقل شده ثبت شود و ظاهر آن امام مبين كه كمالات و فعليات و علم وقايعات عالم را خدا در او احصا فرموده وجود مبارك على عليه السلام است كه مى فرمايد سلونى قبل ان تفقدونى فانى بطرق السموات اعلم منكم يطرق الارض كما روى انه مرمع الصحابه بوادى النمل فقال واحد عنهم سبحان من يعلم عدد هذا النمل فقال عليه السلام لا تفعل كذا قل سبحان من خلق هذا النمل قال كانك تعلمه يا اميرالمؤمنين قال نعم والله انى اعلمه و العم الذكر منه من الانثى اما قرئت قوله تعالى و كل شى ء احصيناه فى امام مبين قوله عليه السلام افكيف تغيب عنك فقال و احد عنهم سبحان من يعلم عدد هذا النمل ما انت تدبره يعنى باز چگونه غائب است از تو چيزى كه تدبره يعنى به ترتيب
و تدبير تو ايجاد شده نشو و نما مى كند كما فى الحديث انه لطيف لعلمه بالشى اللصيف كالبعوضة و ما اخفى منه و علم موضع نشوها و علم نقلها الطعام و الشراب الى اولادها فى المفاوز و القفار بالجملة از جمله ى اسماء الله يا مدبر الكائنات است چه اشياء ملكى و ملكوتى تمام در تحت تدبير و ربوبيت او است كما قال تعالى يدبر الامر من السمآء الى الارض ثم يعرج اليه فى يوم كان مقداره الف سنة مما تعدون امر اشاره به روح است به مقتضاى قل الروح من امر ربى و تدبير او از سماء به سوى ارض هبوط و نزول او است براى استكمال از جهت علوى به سوى ارض هبوط و نزول او است براى ترقى چه انزل ترين عوالم وجود است ثم يعرج اليه متدرجا در ترقيات استكمالية فى يوم هو يوم القيمة و يوم الموت بمقتضاى من مات فقد قامت قيامته كان مقداره الف سنة اى يصعد اليه بمقتضاى اليه يصعد الكلم الطيب و هى النفس المطمئة يعنى نزول الروح و الملائكة الموكلة الحافظين عليه من السمآء ثم الصعود و عروجها الى المحل الذى نزلوا منه بحيث لو قطع البشر هذا المقدار من المسافة كان فى الف سنة اى خمسين ماة للنزول و خمسين ماة للصعود لان من الارض خمسين مأة سنين الى السماء و من سماء الى سماء خمسين مائة سنين لذا كان ايابه و ذهابه الف سنة بارى مظهر اين اسم يا مدبر الكائنات در عالم ظهور نفوس كليه سماويه اند كه از آنها به ملائكه مدبرات و زاجرات تعبير شده كما قال تعالى فالمدبرات امرا لذا قيل الافلاك
يقع فيها امرالله فيجرى به القضاء فى الدنيا قال على عليه السلام المراد بذلك جبرائيل و ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل يدبرون امر الدنيا و يدبرون ام العباد من السنة الى السنة چنان كه نزد اولوالالباب مكشوف است كه مدبر و رب الارباب از باب آن كه در عالم اسباب لا تجرى الامور الا باسبابها لهذا بتوسط نفوس افلاك كه موجب تحريك اجرام عظيمه افلاك اند و به ترتيب و تدبير حركات كواكب خصوص شمس كه سيد كواكب و رب ادنى است چگونه بسايط اربعه را ترتيب نموده و به تدبير آنها مركبات معدنيه انشاء و ايجاد نمايد و بعد در مرتبه ثانى آنها را ترقى داده به مقام نباتات رسانيده و نفس نباتى از مبدء فياض بر آنها فايض نمايد و به وسايط ترتيب آنها در درجه ثالث به مقام حيوانيت رسانيده و نفس حيوانى كه مبدء آثار سمع و بصر و حس و حركت است بر آن ماده مركبه فايض شود و از آن مرتبه به تدبير خودترقى داده به مرتبه انسانيت رساند و صفات ربوبيت از علم و قدرت و حيوة و اراده از مبدء بر او فايض گردد كه از جامعيت او صفات الله را مسمى به خليفة الله شده چنان كه تمام اين درجات ترقيات مذكوره در همان انسان واحد ظاهر است چه مقام ترابيت او ابتداء امر او است به مقتضاى هو الذى خلقكم من تراب زيرا كه تكون ماده انسان اولا از عناصر اربعه است به غلبه جزء ارضى كه به تدبير خدا و تاثير افلاك مركب شده اغذيه نباتيه چون حبوب و فواكه و حيوانيه
چون گوشت و روغن و ساير فروعات او حاصل شود و اغذيه در معده انسان كه به منزله قرع و انبيق است بعد از كيلوس و كيموس ذوب شده طبيعت جزء كثيف او را دفع نموده لطيف او را خون نمايد چنان كه باز جزء كثيف خون را گرفته الطف او را منى و نطفه نمايد و نطفه را در رحم علقه و علقه را مضغه و مضغه را جنين نموده ثم يخرجكم طفلا حتى ان يبلغه بمقام العقل الذى منه بدء و اليه يعود بمفاد كما بدءكم تعودون و مظهر تدبير خدا در عالم كبير نفس ناطقه انسان است در عالم صغير خود از اينجا است كه حكماء او را نور مدبر و نور اسپهند ناميده اند يعنى سپهسالار چه تدبير بدن مادام الحيوة با او است كه هر يك از اخلاط اربعه كه بر بدن او غلبه نمايد تدبر بضد مى نمايد و الا عن قريب بدن هلاك شود قوله عليه السلام او كيف يستطيع ان يهرب منك من لا حيوة له الا برزقك استطاعت به معنى توانائى و قدرت بر فعل و برتركست و الهرب الفرار و المهرب الموضع الذى يهرب اليه معنى فقره دعا آن كه چگونه توانائى و طاقت فرار دارد از تحت تصرفات ربوبيت تو كسى كه حيوة دنيويه او موقوف به وصول رزق تو است كما ورد فى الدعاء لا مهرب من حكومتك و لا منجا من نقماتك و لا ملجأ من سطواتك لذا رسيده است از متقدمين حكماء الافلاك قسى و الحوادثات سهام والانسان هدف فاين المفر فاجاب على عليه السلام ففروا الى الله چنان كه حق تعالى از قهاريت و غلبه خود و مقهوريت عباد
در تحت نفوذ اوامر و نواهى تكوينى ازلى خبر مى دهد يرسل عليكما شواظ من نار و نحاس فلا تنتصران كه يكى از وجوه تفسير و تاويل آيه مباركه آن كه اى قاطبه جن و انس كه خود را به حسب بشريت و امر تكليف خارج از تحت نفوذ امر ما دانسته و در دنياى غرور و مخالفت و مخاصمت مى نمايد به مقتضاى اولم يرى الانسان انا خلقناه من نطفة فاذا هو خصيم مبين پس آيا نمى فهميد و نمى بينيد ابتداء خلقت خود را كه به اين توهم سخيفه خود را مستقل در اثر و منعزل از فرمان ما دانسته ايد و ليس الامر كما تزعمون زيرا كه ما مى فرستيم بر شما لهبى از نار كه مقصود رقيقه او در دنيا فتنه و عقوبات است و در آخرت حقيقت او صورت نار چنانچه از اين حديث استنباط مى شود اطفؤا نائرة الضغائن باللحم و الثريد چه نائره فاعله از نار است و اطفاء نائره عبارة از تسكين فتنه است يعنى آن فتنه و عقوبات و صدمات و زحمات كه بين خودتان ناشى مى شود از كينه و احقاد و عداوتها كه اسباب رنج و تعب و ابتلاءات كه هر يك از متخاصمين به واسطه عداوت از هم به خود جلب مى نمايد آن نارها را خاموش نمائيد بلجم و ثريد يعنى به ضيافت و انعام و احسان به يكديگر چه انسان به همان دشمن مهلك خود كه انعام نمود از باب ان كه الانسان عبيد الاحسان لا بدان آتش عداوت فى بين ما خاموش شده دوست شوند چنانكه مؤيد او اين حديث الغضب شعلة من نار تلقى صاحبها فى النار كه مراد همان عقوبات و زحماتى
است كه از نتيجه غضب براى او توليد مى شود بالجمله نحاس در آيه شريفه از نحوست و شؤمتست و انتصار به معنى امتناع است پس به وجهى تاويل آيه مباركه آن كه ما ارسال مى نمائيم بليات و عقوباتى كه به منزله نار است و تذيب ابدانكم و نيز ما ارسال مى نمائيم بر شما نحوست و شؤمت احوال و نقصان ارزاق و اموال را در دنيا بر حسب مجازات و مكافات اعمالتان فلا تنتصران يعنى و شما قادر نيستيد كه ما را از ايصال او به خود منع نموده و از خود دفع مضار كنيد پس در اين صورت فباى الآء ربكما تكذبان يعنى به كدام يك از تصرفات و آيات ربوبيت ما در وجود خود تكذيب مى نمائيد پس لا مهرب من حكومته و لا منجا من نقماته لانه يفعل ما يشاء و يحكم ما يريد لا معقب لحكمه و لا رآد لقضآئه اين است كه در آيه مباركه به واسطه تنبيه الغافلين مى فرمايد ان اصبح مآؤكم غورا فمن ياتيكم بمآء معين يعنى اگر بگردد آب قنوات شما فرو رونده در زمين پس كسى است كه بياورد براى شما بماء معين قوله عليه السلام او كيف ينجو منك من لا مذهب له فى غير ملكك الملك السلطنه و الغلبة و التمكن من التصرف يعنى چگونه خلاص و ناجى است از تو كسى كه نيست از براى او مذهب و محل ذهاب و ايابى در غير مملكت و سلطنت كليه تو بعد بدان كه گاهى از احاطه ملك و سلطنت عامه خود تعبير به كرسى نموده به مقتضاى وسع كرسيه السموات و الارض اى احاط ملكه و علمه بالسموات والارض و ما بينهما و ما تحت الثرى و گاهى تعبير به عرش فرموده به مفاد ثم استوى على العرش اى استولى و استعلى علمه و ملكه و حكمه على
على عالم الوجود بشر اشره و ايمآء به آن كه حكم و سلطنت او انا فانا ليلا و نهارا نافذ در تمام ذرات عوالم ايجاد است و هو القاهر فوق عباده ما ورد فى القران العظيم الله الذى خلق سبع السموات و من الارض مثلهن يتنزل الامر بينهن لتعلموا ان الله على كل شى ء قدير و ان الله قد احاط بكل شى ء علما يعنى او است موجدى كه ايجاد نموده هفت آسمان را كه اجرام سبعه فلكيه باشد يا علويات سبعه سياره يعنى قمر و عطارد و زهره شمس و مريخ مشترى و زحل به واسطه اهميت آنها بر مادون خود و من الارض مثلهن يعنى مثل علويات سبعه هفت طبقه از ارض را به اعتبار اقاليم سبعه ايجاد نموده كه هر يك گويا از ارض است و بعد يتنزل الارض بينهن يعنى نازل مى نمايد متدرجا امر را بين طبقات ارض و اقاليم سبعه براى هر نفسى ما قدر لها من خير و شر بلاء و ابتلاء بمقتضاى ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى ء قدرا از عمر و مال و ولد و هر چيزى كه برسد به هر فردى از افراد فى مدة عمره لتعلموا ان الله على كل شى ء قدر يعنى به واسطه ملاحظه نمودن اين واردات و اختلافات اوامر تكوينيه ما را نسبت به خودشان كه گاهى در امن اند و گاهى در خوف و گاهى در صحت اند و گاهى در سقم و زمانى در سلوك و رفاهيت اند و زمانى در رنج و تعب تا عالم و عارف شوند كه خدا بر هر شى ء قادر يعنى حاكم و قاضى است چه القدر ما قضى و حكم به الامر و نيز از مشاهده اين آثار متفاوته در وجود خود عالم شوند به ان الله قد احاط بكل شى ء علما يعنى علم او نافذ بر تمام است كه هر يك را بر حسب پاداش و استحقاق
اعمال خود جزاى حسنه و سيئه مى دهد كما قال تعالى و نبلوكم بالخير والشر فتنة يعنى ما مبتلا مى نمائيم شما را به وصول خير و شر فتنه اى اختبارا و انتباها لعلكم يتذكرون يعنى شايد متبه شويد كه شما مربوب و مصنوع و در تحت تصرف و تربيت رب و صانعيد و بدانيد كه و ما خلقنا السمآء و الارض و ما بينهما باطلا يعنى عبث و لانتيجه ذلك ظن الذين كفروا چنان كه جاحدين و جاهلين و غافلين به مبدء چنان كمان مى نمايند كه خلقت سما و ارض از روى عبث و محض اتفاق است و يقولون ان هى الا حيوتنا الدنيا نموت و نحيى و ما يهلكنا الا الدهر
قوله عليه السلام سبحانك اخشى خلقك لك اعلمهم بك و اخضعهم لك و اعملهم لطاعتك التسبيح التنزيه و التحميد كما قالوا فى سبحانك اللهم و بحمدك اى سجتك سبحانا و تنزيها من كل نقص و بحمدك اى بقوتك سبحتك لا بقوتى اخشى خلقك لك اعلمهم بك كما قال تعالى انما يخشى الله من عباده العلماء بعد بدان كه اگر چه خوف و خشيت به حسب لغة واحداند الا آن كه گاهى مورد استعمالشان تفاوت مى نمايد و الخوف من العقوبة المتوقعة فى المستقبل و الخشية حالته تحصل عند الشعور بعظمة الحق و كبريائه و هذا خاص لمن اطلع بعلمه على مقام الكبرياء و هم العلمآء الواقى من صدق قوله فعله من اوليآء الله الذين لا خوف عليهم و لا هم يحزنون اى خوف العقوبة الحصوع التذلل و الانقياد و هو فى البدن و جوارحه و فى البصر و الصوت الخشوع التواضع و طمانينة الحاصلة فى القلب و يظهر اثرها فى البدن بالجملة پس معناى
فقره دعاء آن كه داعى در مقام تعجب عرض مى نمايد منزه و مبرائى تو از تمام نقايض و اوصاف مخلوقات و بيم ناكترين خلق تو به تو دانا و خاضع و خاشع و عمل كننده تر آنها است در اداء اوامر و ترك نواهى تو چنان كه خود پيغمبر كه اعلم و اخضع ناس بود اينقدر اهتمام در اوامر و اداء فرايض و اعمال مندوبه داشت كه خطاب رسيد طه ما انزلنا عليك القرآن لتشقى يعنى ما نفرستاديم احكام قرآنيه را كه تو اين قدر خود را به مشقت اندازى چنان كه ماثور است از كثرت صلواة تورم قدماه قوله عليه السلام و اهونهم عليك من انت ترزقه و هو يعبد غيرك يقال هونه الله اى خففه و ذلله و احقره هان يهين من المهانة والحقارة و اهان الرجل استخف به والرزق كلما ينتفع به الناس فى معاشهم قال تعالى والله خير الرازقين لانه لا يقطع رزقه عن عباده و لو كان كافر النعمه كما قال و رحمتى وسعت كل شى ء و من اسمائه تعالى الرزاق و هو الذى خلق الارزاق و اعطى الخلايق ارزاقها و اوصلها اليهم والرزق نوعان ظاهريه للابدان و باطنيه للقلوب كالمعارف و العلوم و چون قرآن كه جامع علوم اولين و آخرين است خداوند او را رزق ارواح امت مرحومه قرار داده و از باب آن كه بعضى از غافلين به واسطه نداشتن قوه كسب و التذاذ و انتفاع به علوم او از روى جهالت و لما ياتهم تاويله تكفير و تكذيب مى نمودند مى فرمايد و تجعلون رزقكم انكم تكذبون يعنى رزق و مابه الانتفاع خود را كه قرآن باشد عوض آن كه شكر بر وصل اين نعمت عظمى كنيد كفران و
تكذيب مى نمائيد و علت تكذيب آنها را بيان مى كند لما لم يحيطوا بعلمه يعنى سبب كفران عدم احاطه آنها است از روى علم به حقايق قرآن مثل آن كه جائى مى فرمايد هدى للمتقين با آن كه مورد نزول قرآن عام است هدايت و ارشاد او را خاص به متقين مى نمايد لانهم هم الذين ينتفعون بهدايت القرآن قال المولوى قدس سره
همچو قرآن كه بمعنى هفت تو است
عام را و خاص را مطعم در او است
چه در او است بعض قصص و حكايات و احكام الظاهريه كحكم المعاملات و الديات اوالقصاص والمواريث والنكاح من الامور المتعلقة بالابدان و ينتفع منها اهل الظاهر كما ان فى القرآن من غوامض علوم المبدء و المعاد والحشر و القيمة و حقيقة الجنة و النار و معرفة النفس من الامور التى لا ينتفع بها الا الخواص من الاولياء والحكماء الالهين و ان فيه ما يكون ادراكه مخصوصة بالنبى صلى الله عليه و آله و سلم كما رود لا يعلم القرآن الا من خوطب به والعبادة ليس الا الخضوع و التذلل والطاعة و الانقياد لذا جعل سبحانه و تعالى اتباع الهوى و الانقياد اليه عبادة له كما قال افرايت من اتخذ الهه هواه و جعل طاعة الشيطان عبادة له فقال الم اعهد اليكم يا بنى ادم ان لا تعبدو الشيطان انه لكم عدو مبين بارى پس معناى فقره دعا آن كه اهون و خار و حقير و پسترين مخلوق تو نزد تو كسى است كه تو او را رازق و انتفاعات صورى و معنوى مى دهى و او از روى جهالت و غفلت و نقصان عقيده اطاعت غير تو را مى نمايد از ابناء جنس خودش اعنى اعيان و امراء و سلطاين را خضوع و تذلل نموده
و آنها را مستقلا فاعل ما يشاء دانسته به آنها تضرع و ابتهال نمايد به مؤثريت و الوهيت و ربوبيت آنها كمال قال تعالى انخذوا احبارهم و رهبانهم اربابا من دون الله چه هر چه را انسان در عالم سواى حق مؤثر داند كانه به مقتضاى شرك خفى بالوهيت او قائل شده با آن كه خود آن معبودين مجازى در وجود و توابع وجود و رزق و حياة و مماة چون عابدين خود محتاج و فقير بمالك الملوك اند چنان كه مى فرمايد والذين التخذوا من دونه الهة لا يخلقون شيا و هم يخلقون و لا يملكون لانفسهم نفعا و لا ضرا و لا يملكون موتا ولا حيوة و لا نشورا جمع واو و نون كه جمع ذى العقول است آورده تا بدانى كه مقصود از الهله نه همان اجسام ميته مصنوعه منحوته از ذهب و فضه و حديد و احجار مراد است بلكه مقصود از الهه همين بعض از افراد ناس از امراء و حكام و ولاةاند كه آنها را خلق اعمى مستقلا موثر دانسته و نسبت آثار را در وصول انتفاعاتشان به آنها دهند با آن كه خود آنها محتاج و فقير الى الله اند به مقتضاى يا ايها الناس انتم الفقرآء الى الله و الله هو الغنى زيرا كه مالك جلب نفع و دفع ضراز خود نيستند چه رسد بغير و اله فعال به معنى مفعول است لانه مالوه اى معبود و اثبات اين مطلب كه اله به معنى مطاع و معبود است و آنچه را سواى حق تعالى از روى وهم و پندار محل اتكال و اعتماد خود قرار داده به مقتضاى الا تتخذوا من دونى وكيلا و آنها را مستقلا اطاعت و تذلل نمايند آن اله آنها است مؤيد آن قرائت ابن عباس است در ويذرك و الهتك بكسر الهمزة اى و عبادتك و
اطاعتك كه حق تعالى خبر مى دهد از لسان اشراف از قوم فرعون كه درباره موسى به فرعون مى گويند اتذر موسى و قومه ليفسدوا فى الارض و يذرك و الهتك يعنى آيا وا مى گذارى موسى و قوم او را كه افساد و اغتشاش نمايند در ارض و وا بگذارند تو را و عبادت و اطاعت تو را يعنى مردم را خارج از تحت غلبه سلطنت تو نموده خود سلطنت نمايد چنان كه نمرود با ابراهيم عليه السلام گفت لئن اتخذت الها غيرى لا جعلنك من المسجونين يعنى اگر اخذ نمائى براى خود رب واجب الاطاعه غير من هر آينه قرار مى دهم تو را از اشخاص دائم الحبس بالجملة پس ماحصل فقره دعا آن كه اهون و خوار و بيمقدارتر خلق نزد تو آن كسى است كه تو او را ارزق و حيوة مى دهى و او غير تو را عبادت و اطاعت نموده و از قصور فهم خود جلب منفعت و دفع مضرت خود را از غير تو دانسته و به او خشوع و تذلل نمايد اين است كه فرمايد و يعبدون من دون الله مالا ينفعهم و لا يضرهم
لذا معصوم در فقره دعا مى فرمايد سبحانك لا ينقص سلطانك من اشرك بك و كذب برسلك يعنى منزه و مبرائى تو از شريك زيرا كه ناقص نمى نمايد سلطنت و استيلاى كليه تو را كسى كه شريك قرار داده براى تو و آن كه تكذيب نموده به انبياء تو همان مشرك در عين اشراكش مسخر و منقاد در تحت اراده و مقهور در حيطه تصرف و غلبه امر تو است چه از جمله اسماء حق تعالى يا جبار است و هو الذى يجبر الخلق و يقهرهم على بعض الامور التى ليس لهم فيها اختيار على الرد و التغير و الجبار من اوزان المبالغة اى عظيم الشان فى ملكه و سلطانه كما قال فى
كلامه المجيد و لا تدع مع الله الها اخر لا اله الا هو كل شى ء هالك الا وجهة له الحكم و اليه ترجعون يعنى دعا و استغاثه و تدلل ننمائيد با تصديق و عقيده به مطاع و مؤثر حقيقى مؤثر ديگرى را از مخلوق او زيرا كه نيست مؤثر و معبودى بالحقيقة در دار وجود الاهوية صرفه و تمام اشياء كه در نظر وهم و لحاظ ظاهرى ذى اثر و ذى حيوة مى نمايد در متن واقع هالكند و ظاهر و هويدا نيست بالفعل الا ذات خدا و وجه او كه وجود منبسط باشد بر هياكل موجودات كه مبدء آثار است و ابدا عدم بر او روا نيست چه كل ما ثبت وجوده امتنع عدمه له الحكم يعنى حكم و اثر از لا و ابدا از براى او است تعالى و اشاره به آن كه همان كافر و جاحد و مشرك كه به ظاهر بشريت و عوالم تكليف منكر صانع و خارج از اوامر تشريعى حق است به حسب باطن و تكوين تمام حركات و سكنات و آثار او بر وفق اراده حق و مقهور و مغلوب در تحت اوامر قضا و قدر و به مقتضاى لا مؤثر فى الوجود الا الله به منزله الات و ادوات ظهور آثار فاعليه حق اند اين آيه كريمه است ان هى الا اسمآء سميتموها انتم و آباوكم ما انزل الله بها من سلطان ان الحكم الا لله امرا لا تعبدوا الا اياه ذلك الدين القيم و لكن اكثر الناس لا يعلمون يعنى نيستند اين ماهيات و اعبان موجودات مگر اسمآئى بى مسمى و صفاتى بى ذات و نازل نشده نكرده است خدا به آنها سلطنت و حقيقت و اثرى و نيست حكم و اثر الا از براى خدا كه امر كرده است به حسب تكوين كه عبادت و اطاعت و تذلل ننمايند الا او را از
باب آن كه تضرع و ابتهال به هر شى در حاق واقع ابتهال به حق تعالى است اين است آن دين قيم يعنى آن طاعت قائم دائم كه ابدا ابا و عصيان بر نمى دارد به خلاف اوامر تكليفى تشريعى كه قابل اطاعت و اتيان و ابا و عصيان است و لكن اكثر الناس لا يعلمون يعنى پى بردن به اين مرتبه از توحيد تكوينى كه كل را مسخر و منقاد در تحت اوامر و نواهى خدا دانستن علم او خاص به طبقه انبياء و اولياء و كملين از اتباع آنها است و اكثر ناس از علم به او محرومند لذا حق تعالى به واسطه تنبيه و ارشاد پيغمبر صلى الله عليه و آله و سلم در اول امر به اين مقام از توحيد و مغلوبيت تمام در حيطه نفوذ امر غالب خود براى تسليه او مى فرمايد و لو شآء الله لجمعهم على الهدى فلا تكونن من الجاهلين به آن كه خود آنها را به اراده و استقلال خود قادر در عدم قبول ايمان دانى چه ان الله يضل من يشآء و يهدى من يشآء اين است كه معصوم در فقره دعا عرض مى نمايد و لن يستطيع من كره قضاك ان يرد امرك و لا يمتنع منك من كذب بقدرتك لن نفى ابد مى كند و استطاعت به معنى قدرت و طاقت است يعنى نيست هرگز كسى كراهت داشته باشد از قضا و قدر تو قادر بر رد امر تو چنان كه يكى از قضاياى حتمى حق كه اغلب ناس از باب عدم علم به نتيجه عاقبت او مكره از اويند و توانائى بر رد او ندارند قضاى موت است كه با كمال كراهت قادر بر دفع او از خود نيستند چه كل نفس ذائقة الموت كما ورد يا من قهر عباده بالموت و الفنآء و لا يمتنع الخ يعنى قادر نيست كه امتناع نمايد
از نفوذ امر تو كسى كه تكذيب به قدرت تو كرده به آن كه خود را مؤثر و فاعل مختار داند من جميع الوجوه پس مقهور و مغلوب در تحت ورود واردات حق است خواه صابر و شاكر و خواه به ظاهر جانى و منكر لذا قال تعالى و ان يمسسك الله بضر فلا كاشف له الا هو و ان يردك بخير فلا راد لفضله و اشاره به مقهوريت عباد در تحت ربوبيت و رب العباد است ما قال مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام اعلموا علما يقينا بان الله لم يجعل للعبد و ان عظمت حيلته و اشتدت طلبته و قويت مكيدته اكثر مما سمى له فى الذكر الحكيم و لم يجعل بين العبد فى ضعفه و قلة حيلته و بين ان يبلغ ما سمى له فى الذكر الحكيم و العارف بهذا العامل به اعظم الناس راحة فى منفعة والتارك له الشاك فى اعظم الناش شفلا فى مضرته و رب منعم عليه مستدرج بالنعماء و رب مبتلا مصنوع له بالبلوى فرد ايها المستمع فى شكرك و قصر من عجلتك و وقف عند منتهاء رزقك قوله عليه السلام اعلموا علما يقينا بدان كه علم اليقين آن علمى است كه براى انسان حاصل شود از طريقه برهان كه مقدمات او محسوسات و ضروريات و بديهيات اوليه يا منتهى ببديهى است كه بعد از ترتيب مقدم و تالى نتيجه كه بر او مترتب مى شود ابدا جاى شك و ترديد نيست لذا قال تعالى قل هاتوا برهانكم ان كنتم صادقين مثل آن كه او مشاهده تغيرات عالم كه امرى است حسى كه گاهى زمستان و گاهى تابستان و گاهى روز و گاهى شب و گاهى جدب و عسرت و گاهى خصب و وسعت الى غير ذلك
ترتيب مقدم و تالى داده مى شود بر هيئت شكل اول از اشكال اربعة منطقيه كه حد وسط را محمول در صغرى و موضوع در كبرى به اين طور كه بگوئى العالم متغير و كل متغير حادث نتيجه مى دهد العالم حادث را و اين مرتبه از علم كه از طريقه برهان حاصل مى شود و او را علم اليقين گويند ادنى مرتبه از يقين است چه مراتب علم سه درجه است از علم اليقين و عين اليقين و حق اليقين اما اول چنان كه مذكور شد از اقامه برهان است و ثانى طريقه حصول او از رياضات و مجاهدات و مكاشفات است كه در آخر از اثر تصفيه قلب مشاهده و عيان يقين پيدا شود كما قال تعالى و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا كه هدايت و ارشاد طريقه خود را موقوف نموده بر مجاهده با نفس اماره بالسوء در مراتب شريعتى و طريقتى اما شريعتى آن مجاهده با هواهاى نفس است بر تحمل اداء فرايض و صبر بر ترك منهيات و طريقتى آن تخليه از رذايل اخلاق و تحليه به مقابلات آنها از اوصاف حميده است و اثره اين هدايت كه از نتيجه مجاهده پيدا شده از باب المعرفة بذر المشاهدة موجب كشف و انتقاش صور علميه در مرءات نفس مى شود چنان كه اين مقام براى زيد بن حارثه پيدا شد حيث قال رايت اهل الجنة فى الجنة متنعمون و رايت اهل النار فى النار معذبون و اين مرتبه از عين اليقين مخصوص اولياء مقربين و عرفاء شامخين است كما ورد فى حقهم حملت القرآن عرفاء اهل الجنة و حق اليقين آن فناء در معلول است چه آن را خبر شد خبرش باز نيايد قال على عليه السلام محو الموهوم و صحوا المعلوم چنان كه به اين
مراتب متواليه از علم كه هر يك فرع بر ديگرى است در كلام مجيد اشاره فرمود الهئكم التكاثر حتى زرتم المقابر كلا سوف تعلمون ثم كلا سوف تعلمون كلا لو تعلمون علم اليقين لترون الجحيم ثم لترونها عين اليقين ثم لتسئلن الخ على الجملة پس آن علمى كه مطلوب و مناط يقين است آن است كه از طريقه برهان حاصل مى شود به خلاف علوم فرعيه اهل قياس كه تمام ظنيات است كما قال تعالى ان يتبعون الا الظن و ان الظن لا يغنى من الحق شيئا و جاى ديگر توبيخا لهم ليس لهم بذلك من علم ان هم الا يظنون و لذا قال تعالى فى موضع اخر و من يدع مع الله الها اخر لا برهان له به يعنى آن كسى كه با تصديق و عقيده اجمالى خود به خدا بخواند اعنى تضرع و ابتهال و استغاثه به غير خدا نمايد معلوم است كه نيست هنوز از براى او برهان و يقينى به خدا يعنى اگر علم آنها به خدا از روى برهان كه مناط يقين است بود هرگز با عقيده كامل به خدا غير او را نخوانده و غير او را مؤثر در امور خود ندانسته بودند بارى پس بعضى از ترجمه كلام اميرالمؤمنين عليه السلام آن كه بدانيد از روى يقين كه خداى تعالى قرار نمى دهد از براى عبد هر چند عظيم باشد حيله و تدبير آورد تهيه اسباب و شديد باشد طلب او در كسب و تحصيل معاش و قوى باشد خدعه او در جلب منافع و دفع مضار زيادتر از آنچه ناميده و تعيين شده براى او سابقا در ذكر حكيم كه لوح محفوظ باشد چنان كه حق تعالى در كلام مجيد از آن لوح محفوظ تعبير به ذكر حكيم فرموده و قال و كتبنا فى الزبور من بعد الذكر ان الارض يرئها عبادى الصالحون يعنى مكتوب و مفروض نموديم
در زبور داود عليه السلام بعد از فرض نمودن در ذكر حكيم و لوح محفوظ كه وراثت و خلافت ارض از براى عبادى است كه صلاحيت آن را دارند الصالح ما ادى فرائض الله و حقوق الناس چه سابقا فهميدى كه مقدرات الهيه كه بايد هر فردى از افراد عباد برسد به طريق تنزلات است از مرتبه اعلى به درجه تا مرتبه ادنى و وصول به مرزوقين و مخلوقين چنانكه صعود و ترقيات ارواح و ملائكه هم به ناحيه مبدء المبادى و غاية الغايات به مرتبه اعلى بعد از مرتبه است تا وصول الى الله تعرج اليه الروح و الملائكة فى يوم الى اخره چه ترقيات و تنزلات و حركات اشياء در هبوط و صعود حركات دورى است و در حركات دوريه مبدء و منتهى واحد است كما بدءكم تعودون و لم يحل بين العبد فى ضعفه الخ يعنى خدا حايل نمى كند بين عبد و بين آنچه مقدر و معين شده از براى او در ذكر حكيم ضعف و عدم تدبير او را يعنى آنچه سابقا قبل از وجود و ايجاد او براى او تعيين و تحديد شده لا محاله مى رسد ضعف تدبير و اهمال طلب او حايل نمى شود بين او و مطلوب و مقدور او كما قيل و ان تكن الارزاق قسما مقدرا فقلة سعى المرء فى الكسب اجمل و العارف بهذا اعظم الناس راحة فى منفعة يعنى عارف و عالم به اين مقام از يقين نيست الا بهترين مردم از حيث راحة در انتفاعات تعيش خود به واسطه آن كه آن علم او را مانع مى شود از كوشش بى فائده و تعب ناشى شونده از حرص زيرا كه از نتيجه يقين است قناعت و توكل و رضاى به آنچه قسمت شده از براى او در ازل و صاحب ينفق مما دزقة الله بالسهولة فيكون فى رفاهية من عيشه چنان كه من اعرض عن العلم
استولى عليه الحرص فيعيش ضنكا يعنى جاهل چون خود را و تدبير و كوشش خود را مؤثر در تحصيل معاش دانسته و چنان گمان نمايد كه آنچه بيشتر سعى و طلب كند بيشتر تهيه مايحتاج مى نمايد و نفهميده كه الرزق مقسوم و الحريص محروم لهذا دائم در رنج بيفائده است از اين است كه بعد مى فرمايد والتارك له الشاك فيه اعظم الناس شغلا فى مضرته يعنى تمام كوشش و تعبى كه به خود دهد در مضرت خود است و ذره نتواند اضافه بر ما قدر له نمايد و مع ذلك فرب منعم عليه مستدرج بالنعماء و رب مبتلا مصنوع له بالبلوى يعنى چه بسيار انعام كرده شده اى است كه آن نعمة اسباب استدراج او است يعنى كه خدات او را به آن نعمت اخذ نموده به عذاب متدرجا من حيث لا يشعرون كما قال تعالى سنستدرجهم من حيث لا يعلمون لذا قال خطابا للنبى صلى الله عليه و آله و سلم و لا تعجبك اموالهم و لا اولادهم انما يريد الله ليعذبهم بها فى الحيوة الدنيا و نيز بسا مبتلا به عقوبات و صدماتى است كه احسان كرده شده است به سبب آن بلا و عقوبات يعنى همان بلا اسباب تنبه و ارشاد و موجب انابه و رجوع او شده بحق تعالى كما قال تعالى و اذا انعمنا على الانسان اعرض و نابجانبه و اذامه الشر فذو دعآء عريض لذا قال
شكر كى رويد زاملاك و نعم
شكر مى رويد ز بلوى و سقم
فزد ايها المستع فى شكرك و قصر من عجلتك و وقف عند منتهى رزقك يعنى پس در اين صورت كه فهميدى كه آنچه در مدت عمر به هر فردى از افراد ناس مى رسد همان بعينها مكتوب و مقدار او است لا يزيد و لا ينقص اى استماع كننده اين كلمات حكمت
آميز زياد نما در شكر خود و كوتاه نما از عجله خود و تعب بيهوده در طلب معاشيه و توقف نما در همان رزق خود زيرا كه همان چيزهائى كه در طول حيوة انافانا به تو مى رسد همان منتهاى رزق تو است بايد البته برسد و به تعب و تلاش اضافه نمى شود كما قيل و كم ساع ليشرى لم ينله و آخر ما سعى لحق الشرآء پس
رضا بداده بده و از جبين گره بگشا
كه بر من و تو در اختيار نگشادند
قوله عليه السلام و لا يمتنع منك من كذب بقدرتك و لا يفوتك من عبد غيرك امتناع به معنى ابا كردن است يقال امتنع على الامر كف عنه ما لغة و به معنى نازعته يعنى نمى تواند هرگز باز بدارد خود را از قاهريت امر تكوينى نافذ تو كسى كه يعنى مقهورى كه به حسب ظاهر بشريت و تكليف تكذيب به قدرت عامه تو كرده به اين كه خود را فاعل مستقل در امور خود تصور نمايد و نيز منع به معنى حرمان آمده كما فى الدعآء اللهم من منعت فهو ممنوع اى من حرمت فهو محروم و لا يعطيه احد غيرك و لا يفوتك در عنوان دعا الفوت الموت كما ورد يا جامع كل فوت و الفوت ايضا به معنى السبقة يقال فاتنى فلان بكذا اى سبقنى و فى الدعاء انما يعجل من يخاف الفوت اى الفوات يعنى سبقت نمى نمايد از تحت نفوذ امر تو كسى كه غير تو را عبادت نموده و مؤثر در عالم كون و مكان و فساد دانسته جالب منفعت و دافع مضرت خود كمان كرده خضوع و تذلل به او نمايد كما قال تعالى و اتخذوا من دون الله الهة لعلهم ينصرون لا يستطيعون نصرهم و هم لهم جند محضرون يعنى غافلين و جاهلين از عوام از روى ظن و گمان اخذ نموده اند براى خود از دون خدا الهة و ارباب شتى از ولات و اعيان و
امراء و سلاطين مجازى به اميد آن كه آنها را در شدائد معاونت نمايند با آن كه خود آن معبودين و متبوعين آنها استطاعت و قدرت بر معاونت و حمايت آنها ندارند هر چند كه براى آنها احزاب و جنودى باشد براى همراهى آنها حاضر نه غايب از آنها اين است كه در موضع ديگر فرمايد بل متعنا هولآء و اباءهم حتى طال عليهم العمر افلا يرون انا ناتى الارض ننقصصها من اطرافها افهم الغالبون يعنى همان اربابهائى كه مربوبين آنها حمايت و منفعت خودشان را از آنها تصور مى نمايند ما آنها تمتع و انتفاع به رزق و معيشت داده ايم آنها را و پدران آنها را تا آن كه طول يافته است بر آنها عمر دنيايى آيا پس از اين نمى بينند و نمى فهمند خاضعين و عابدين آنها كه ما وارد مى شويم ارض را و به موت ناقص و كم مى نمائيم ان الهه و اعيان را از اطراف و جوانب ارض به مقتضاى الله يتوفى الانفس حين موتها كه ضمير ننقصها راجع بالهه باشد نه بارض به قرينه متمم آيه شريفه پس در اين صورت افهم الغالبون يعنى با آن كه ما آن ارباب و الهه آنها را به خلاف ميل و اختيار آنها مغلوب و مقهور مى نمائيم به موت پس آيا آنها مع ذلك غالبند بر ما و اراده ما كه جاهلين و غافلين آنها را مبدء و مؤثر اثر تصور مى نمايند از غير ما حاشا و كلا لذا قال تعالى ارباب متفرقون خير ام الله الواحد القهار قوله عليه السلام و لا يعمر فى الدنيا من اكره لقاءك كرهت اليه الشى ء تكريها نقيض حببته اليه اكره فهو مكروه يعنى زيادتر از آنچه تو مقدر نموده براى هر فردى از عباد خود در دنيا از عمر نمى تواند باقى بدارد خود را به تدابير واهيه كسى كه مكروه
دارد لقاى تو يعنى موت را چه موت هر فردى در موعد و وقت مقرره خود از قضاى حتميه است كه اذا جآء اجهلم لا يستاخرون ساعة و لا يستقدمون و موت چنانكه در خبر وارد است از تحف و هداياى حق است زيرا كه غايت حيوة دنيا كه وصول هر فردى است الى كماله المترقبه به موت است و اگر موت حكم حتمى نبود لا يصل المعنيات الى غاياته كما قيل
آن يكى گفتى كه خوش بودى جهان
گر نبوى پاى مرگ اندر ميان
آن دگر گفت ارنبودى مرگ هيچ
كه نيرزيدى جهان هيچ هيچ
خرمنى بودى به دشت افراشته
مهمل و ناكوفته بگذاشته
زيرا كه انسان از اول ولادت او در دنيا در حركات جوهريه استكماليه است يوما فيوما كالثمرة التى يبدو من ابتداء ظهور و بروزها فى الشجرة يتحرك الى غاية كما لها فى الطعم و اللون والرايحه و انتها بلوغه حين كمل و سقط من الشجرة كذلك غاية حركات الانسان هو عند انقطاعه عن البدن و وصوله الى الموت و لقاء الله لذا قال تعالى نحن قدرنا بينكم الموت و ما نحن بمسبوقين على ان نبدل امثالكم و ننشئكم فيما لا تعلمون و وقوع اين آيه شريفه عقيب آيه ايطمع كل امرى ء منهم ان يدخل جنة نعيم كلا انا خلقنا هم مما يعلمون ايماء به اين است كه چون جاحدين و منكرين و مخلدين الى الدنيا كسانى كه از جهل خود گمان مى كردند كه انسان بعنيه همين هيكل كثيف طبيعى است بعد از توصيف و تعريف نمودن پيغمبر صلى الله عليه و آله وسلم اوصاف بهشت و دخول مؤمنين را در او طمع مى نمودند كه هر يك از آنها به همين هيكل طبيعى معدن و منبع قاذورات يدخل جنة نعيم
قال كلا انا خلقنا هم مما يعلمون اى ليس الامر من كما يزعمون زيرا كه ما خلق نموده ايم آنها را مما يعلمون اى مخلوقون من نطفة قدرة والمتكون من هذه الماده لا يناسب عالم القدس و الطهارة پس اى طمع كلام حق تعالى جارى مجراى جواب كلام مقدر است كانه قيل اذا كان المخلوق من الماء المهين لا يناسب جوار رب العالمين اذ ما للتراب و رب الارباب فكيف يدخل المؤمن الجنة اجاب أنا لقادرون على ان نبدل امثالكم اى نبدلهم بنشاة خير من هذه النشاة فيحصل لهم اهلية الدخول و قال نحن قدرناه بينكم الموت الى اخره يعنى ما تقدير و تعيين نموديم بين افراد و اشخاص شما موت هر يك را در مدت معين خود و نيستيم ما آن موت را از موعد و وقت محدود خودش سبقت دهنده و تقدير موت بين شما به واسطه آن است كه تبديل تبديل نمائيم امثال و ابدان و هياكل صورى دنيوى شما را به مقتضاى يوم نبدل الارض غير الارض يعنى تبديل نشاه دنيوى بنشأه اخروى و بدن طبيعى را به مثالى كما قال تعالى اولم يروا ان الله الذى خلق السموات والارض قادر على ان يخلق مثلهم و جعل لهم اجلالا ريب فيه به اين كه خواص دنيويه را از ثقل و كثافت و قذارت و كسالت كه از لوازم دار طبيعت است از آنها گرفته و ننشئكم فيما لا تعلمون و ذلك لا يمكن الا بتدبل نشأتهم الدنيوية الى نشأتهم الاخروية التى هى اصفى و اخلص من هذه الخواص المذكورة كما قال تعالى انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا لذا قال تعالى فى موضع اخر فلا اقسم برب المشارق
والمغارب انا لقادرون على ان نبدل خيرا منهم و ما نحن بمسبوقين كه تبديل باحسن گرفتن بدن دنيوى كثيف كه معدن الام و اسقاء و معرض نوائب است از ارواح اناسى و انشاء آنها در ابدان دوزخيه مثاليه التى لا يعلمونها حين كونهم فى الدنيا چنان كه وارد است در اخبار ائمه هدى عليه السلام اذا قبضه الله اليه صير تلك الروح فى قالب كقالبه فى الدنيا ياكلون و يشربون فاذا قدم عليهم القادم عرفوه بتلك الصورة التى كانت فى الدنيا و فى حديث اخر ارواح المؤمنين على صور ابدانهم لو رايته لقلت هذا فلان و فى اخر ارواح المؤمنين فى روضة كهيئة الاجساد پس چون ثابت شد كه جميع موجودات طبيعه منبعثة الى نشأة اخرى متوجهة الى دار الاخرة بحركته السريعة الذاتيه بثت ان الدنيا دار الانتقال الى دار القرار كما قال تعالى عن لسان السحرة انا الى ربنا لمنقلبون و يستوى فى هذا التوجه الذاتى و الحركة المعنوى المؤمن و الكافر و المؤمن و المطيع و العاصى اذ كلهم مأمور بهذا الايتان و السير الى الله و الدار الاخرة و لا ينا فى الشقاوة والعذاب از منشاء العذاب تاكد الوجود و رفع الغشاوة و كشف الغطاء وحدة البصر كما قال تعالى فكشفنا عنك غطآءك فبصرك اليوم حديد فالنفوس الشقية عند كشف الغطاء يتنبهون من نوم الطبيعة فيطلعون على نتايج معاصيهم و خسران نفوسهم فيتالمون غاية الاذى و الالام فلحقهم الندم كحال من لسعه الحيات و العقارب فى السكر الشديد فاذا
زال عنه السكرا صبح متالما متاذيا غاية الالام و الاذى
قوله عليه السلام سبحانك ما اعظم شأنك و اقهر سلطانك و اشد قوتك و انفذ امرك الشان القدر و المنزلة و العظمة كما قال تعالى و ما قدورا الله حق قدره اى ما عظموه حق عظمته القهر الغلبة يقال قهره يقهره اى غلبه و فى الدعاء الحمدالله الذى علا قهره اى قهر عباده بالغلبة و القدرة فهم تحت قدرته السلطان و السلطنة التحكم و التمكن الشديد بالعلو و الارتفاع و شد الله ملكه اى قواه النفوذ الخروج و الامضى يقال نفذ فى الامر و القول نفوذا اذا امضى فيه و انفذ امرك در كلام معصوم يقال امره نافذ اى مطاع متبع و اين امر چنان كه مفصلا ذكر مى شود امر تكوين است كه مطاع است يعنى ابدا قابل تمرد و عصيان نيست بالجمله اعظم و اقهر و اشد و انفذ كه در عنوان دعا است تمام افعل التفضيل است كه مشعر و خاكى بر مبالغه باشد يعنى منزه و مبرائى تو كه چقدر عظيم و بزرگ است شأن تو و چه قدر غالب و قاهر است سلطنت و حكومت تو و چه اندازه شديد است قوت تو و نافذ و راسخ است امر تو بعد بدان كه امر خدا نسبت به مخلوقين او دو نوع است امر تكليفى تشريعى و امر تكوينى كه آن اول خاص به بنى نوع انسان و از حق تعالى صدورا و به توسط انبياء از اول خلقت است و آن نيز دو قسمت از امور اصليه كه خمسه است از قبيل توحيد مبدء و معاد اثبات انبياء و اولياء و عدل و از امور فرعيه كه مهمات آنها هشت است و فروع بر آنها غير محصور است و امور اصليه مطلقا از ابتداى ارسال رسل و انزال كتب
ابدا در هيج قرنى از قرون براى هيچ امتى از امم ماضيه اختلاف نداشته ولى امور فرعيه در هر قرنى به حسب اقتضاى اهالى آن عصر از جانب خدا تغيير مى نمايد كما ان حكم القتل كان فى زمن موسى عليه السلام منحصرة فى القصاص من دون اخذ الديه و حكم الحج مخصوصة بزيارة بيت المقدس و فى زمان خاتم الانبياء كان ولى المقتول مخيرا باخذ الدية والقصاص و حجه زيارت بيت الله الحرام و الصوم بى الامم الماضية كان ثلثة اشهردون شهر واحد الى غير ذلك اين بود مجملى از امور فرعيه تشريعى اما امر تكوينى او كه عام است و تمام ذرات موجودات را شامل و تمام مامور به آن امرند و ابدا قابل ابا و عصيان نيست آن امر وجودى است المعبر عنه بكلمة كن چنان كه در كلام مولينا اميرالمؤمنين عليه السلام كه اقتباس از آيه كريمه فرموده اند مى فرمايد انما امره اذا اراد شيا ان يقول له كن فيكون لا بصوت يقرع و لابنداء يسمع بل انما كلامه سبحانه فعله چه همان افعال خدا كه ايجاد ممكنات و موجودات باشد از مكامن غيب بعينه امر خدا و كلام او است زيرا كه امر و خطاب و كلام چيزى است كه معرب و مشعر عما فى الغيب باشد و هر يك از موجودات كه امر خدا و كلمه حق اند به واسطه آن است كه به وجودشان حكايت از مقام غيب الغيوبى مى نمايند يعنى آن اسماء و صفاتى كه در مقام ذات مستور بود اين موجودات عالم ظهور هر يك به قدر خودش ابراز و اظهار مى نمايد به همين لحاظ هم بر هر يك از آنها آيه تكوينى اطلاق شده كه و فى كل شى ء له اية تدل على انه واحد چه آية علامة ذوالايه است على الجمله پس چنان كه امر خداى تعالى نسبت به قاطبه
ممكنات دو امر است امر تكوينى كه تمام ايتان و انقياد است از غير امتناع و عصيان و امر تشريعى تكليفى كه قابل اطاعت و انقياد و ابا و تمرد و عصيان است همچنين در مقابل نهى او هم دو قسمت است نهى تكوينى و نهى تشريعى در ايجاد اثر مخصوص چون حلاوت در سكر امر خدا است در او بكن حلوا و سلبان اثر در موجودى ديگر چون حنظل نهى تكوينى خدا است در او بعدم كونه حلوا و نفوذا مرگ كه در عنوان دعا است اشاره به همان امر تكوينى است كما قال تعالى والله غالب على امره و ايماء به امر و نهى تكوينى است ما ورد فى الحديث امرالله ابليس بسجدة ادم و لم يشاو نهى ادم عن اكل الشجرة و شاء يعنى خدا امر نمود شيطان را به سجدة ادم تكليفا و تشريعا به خطاب و اذقلنا للملائكة اسجدوا لادم فسجد الملائكة كلهم اجمعون الا ابليس استكبر و كان من الكافرين و لم يشأ يعنى نخواست سجده او را لادم تكوينا چه در ذات شيطان قرار داده شده ابا و عصيان زيرا كه اگر اطاعت و انقياد از براى آدم نموده بود آن هم ملك بود نه شيطان چون كه نافرمانى و تمرد لازمه ذات شيطان است چنانكه نهى نمو دادم را از اكل شجره منهيه به حسب امر تكليف و تشريع به موجب خطاب يا آدم اسكن انت و زوجك الجنة و كلامنها رغدا حيث شئتما و لا تقربا هذه الشجرة فتكونا من الظالمين و شاء اكله من ادم تكوينا چه از لوازم ذات انسان است قربت به شجره طبيعت و نزول و هبوط او به عالم طبع و تعلق به بدن زيرا كه قبل از تعلق او به اين شجره خبيثه لم يكن انسانا
بل كان ملكا كما قيل
من ملك بودم و فردوس برين جايم بود
آدم آورد در اين دير خراب آبادم
و آن كه از نقصان عقل و عدم بصيرت ايراد نمايد كه با نفوذ امر و احاطه علم خدا به قربت انسان به عصيان و اكل او از شجره منهيه چه مصلحت بود و در نزول انسان از مقام علو به مرتبه اسفل السافلين و استيلاى شيطان بر ذريه او گوئيم به مقتضاى حديث قدسى انه جعلت معصية ادم سببا لعمارة هذا العالم چون حكمت بالغه الهيه اقتضا نمود نزول آدم را از مقام اعلى به مقام اسفل به واسطه بلوغ و كمال و وصول به مرتبه خلافت و معرفت لذا بعد از خميره طينت آدم بيدين جلال و جمال و نفخ روح امرى قال انى جاعل فى الارض خليفة فاذا سويته و نفخت فيه من روحى فقعوا له ساجدين يعنى بعد از تكميل هيكل جسدى انسان در رحم و طى مقامات و اطوارات از نطفه و علقه و جنين و اضافه و افاضه روح امرى در اين كالبد مظلمه بدن كه نظير ليلة القدر است اولا امر فرمود به تنزل ملائكه و روح فيها يعنى آن ملائكة كه اشاره و ايماء بقوى و مدارك ظاهره و باطنه و از جنود روح اند به اذن و امر خدا براى محافظت او نازل شدند و بعد از هبوط و نزول در اين ليلة القدر امر نمود كه واقع شويد از براى آدم حال بودنتان ساجدين اى مطيعين و منقادين دون مخالفين و متمردين فانقاد و اله الملائكة كلهم اجمعون يعنى هر يك از آنها در آن خدمت و عبادتى كه خدا مأمور فرموده بود عمل نمودند چه عمل هر يك از قوى فيما خلق لاجله عبادت آنها است
يعنى عبادت سامعه كه يكى از مستخدمين انسان است شنيدن و از باصره ديدن و از ذائقه چشيدن و از شامه استشمام دوا به حيث الى غير ذلك و تمام در اطاعت و انقياد و ادم عمل فى ما خلق لاجله خود را به انجام رساندند الا ابليس واهمه كه لا يطيع و لا ينقاد للانسان بل ابى و استكبر و قال خلقتنى من نار و خلقته من طين يعنى چون شيطان نظرش قاصر از معرفت حقيقة انسان و واقف و ناظر به همان هيكل ترابى او است و ادراك نكرده مقام روحانيت ادم را كه روحش از روح الله و خليفه خدا است در عالم ارض لذا قال انا خير منه و بخلاف ملائكه قوى تمرد امر خدا را در سجده به آدم نموده و نيز از انقياد و اطاعت امر انسان خارج شده چنان كه مشهور است كه انسان به چشم و گوش امر نمايد ببين و بشنويد بدون تمرد ديد و شنيد ولى مثلا در جسد ميت آنچه عاقله بواهمه ثابت مى نمايد كه او چون ساير جمادات ابدا مبدء اثر نيست نبايد از او وحشت نمود ابدا قبول اين امر را نكرده و از او هراسان است چنان كه آنچه حق تعالى خطاب مى فرمايد كه سواى خدا از عباد او بذاته لا يضر و لا ينفع اند نبايد پيش غير تذلل نموده او را مؤثر دانست زيرا كه آنها فى حاق الواقع كانهم خشب مسندةاند باز هم آن شيطان واهمه به همان عقيده فاسده خود آنها را معبود خود دانسته از آنها طلب جلب منافع و دفع مضرات نمايد كما ورد فى الحديث كلما ميزتموه باوهامكم فى ادق معاينة فهو مخلوق مصنوع مثلكم مردود اليكم بارى پس براى عمارت عالم به توسط بنى ادم خداوند آن
شيطان را مستولى بر او نمود كه اگر شيطان نبود و انسان عصيان نكرده بود و تمام افراد ناس در اطاعت و انقياد خدا و طلب معرفت و ايمان بالله و كتبه و رسله و اليوم الاخر بودند باقى بود عالم و ادم بر همان طبقه واحده از انبياء و اولياء و نظام عالم مختل و مهمل مانده بود به واسطه عدم نفوس عاصيه قاسيه غلاظ المباشرة لاعمال الشاقة الدنياوية كما ورد لو لا الحمقآء لخربت الدنيا پس از اين حيث نهى ادم تكليفا و شاء كله تكوينا و لو شاء الله عدم اكل ادم من الشجرة لما غلبت ارادة ادم على مشية الله بمقتضاى ماشاءالله كان و ما لم يشألم يكن و امر ابليس و لم يشاء و لو شاء الله اطاعة الشيطان لما غلبت مشية الشيطان على ارادة الرحمن لذا قيل
اگر بينى بد و نيكى مزن دم
كه هم ابليس مى بايد هم ادم
از آن رويد گل و خار اندر اين باغ
كه هم طاوس در كار است و هم زاغ
و من هذا قيل فى جواب من قال سبحان من نتزه عن الفحشآء سبحان من لا يجرى فى ملكه الا ما يشآء
قوله عليه السلام سبحانك قضيت على جميع خلقك الموت من وحدك و من كفربك سبحانك از اسماء تنزيهيه و تقديسيه است قضيت اى حكمت على جميع خلقك الموت چه موت نه منحصر به انسان است بلكه آنچه در عالم ايجاد و خلق است در تحت اين امر و حكم مقهور و مغلوب اند چه موت كه مقام فنا و نيستى است حكم حتمى است بر عموم به مقتضاى كل من عليها فان و يبقى وجه ربك ذوالجلال و الاكرام پس عنوان دعا آن كه چه قدر منزه و مبرائى كه از رعايت صلاحيت حال
عباد خود حكم نموده بر آنها موت را اعم از آن كه توحيد نمايد تو را يا تكفير و تكذيب نمايد تو را قضا و حكم موت بر آنها از همان ابتداء خلقت آنها است چنان كه جنود جبرائيل بر آنها از همان ابتداء موكل اند كه آنها را تربيت به علم و معرفت و ترغيب به هدايت و ارشاد نمايند و جنود اسرافيل مامور بر آنهااند كه روح هر يك را كه در نوم قطع علاقه از بدن مى نمايد به مقتضاى النوم اخ الموت باز آنها به امر خدا در صبح به نفخ صور ابدان ميته را احياء بعد الموت نموده و انتشار در كسب معيشت و طلب حوائج مى دهند كما ورد فى دعاء الانتباه بعد النوم الحمدالله الذى احيانا بعد ما اماتنا و اليه النشور سمى النوم موتا لانه يزول معه الحس و الحركة و نيز جنود ميكائيل بر او موكل اند كه جذب و جلب اغذيه نموده به توسط اعوان خود آن غذا را از معده كه مطبخ بدن است به وساطت عروق و اورده و شرائيل كيل و تقسيم نموده به هر عضوى از اعضاء بدن آنچه از غذا بدل ما يتحلل او كه لايق به او و سهم او است برساند همچنين از ابتداء خلقت جنود عزرائيل هم به هر فردى از افراد ناس از جانب حق تعالى موكل اند و به توسط اعوان خود انافانا در ذوب و تحليل ابدان و نزع اروح از او مشغول اند كما قال تعالى قل يتوفنكم ملك الموت الذى و كل بكم يعنى بگو به آنها كه قبض ارواح مى كند شما را ملك موتى كه موكل بر شما است و شما از او غافليد نهايت تا انقضاى اجل محدود آنچه از بدن مادام العمر براى نزع روح به توسط جنود و اعوان موكله عزرائيل قبض و اخذ شده و يوما فيوما به تحليل مى رود حق سبحانه
و تعالى انافانا از اغذيه و اشربه به توسط ميكائيل بدل او را مى رساند چون شعله چراغ كه آنچه از روغن او به تحليل رود باز بدل او را برسانند نهايت جنود ميكائيل موكله بر بدن در عمل خود در جلب بدل ما يتحلل از ابتداء در ازدياد و قوةاند و بعد كم كم در نقصان به مقتضاى و من نعمره ننكسه فى الخلق بخلاف اعوان ملك الموت كه از ابتداء خلقت دائما در قوه و تزايدند تا آخر غلبه برطرف مقابل خود نموده و غلبه او موت است چنانكه مشهود است كه آن قوه در جلب و اخذ بدل ما يتحلل در طفل اذ ابتداء در تزايد است يعنى آنچه از بدن او به تحليل مى رود بدل او را اخذ مى نمايد و به اعضا مى رساند و مازاد او را صرف نموده و تا انتهاى سن شباب نمو مى دهد در اقطار ثلثه يعنى در طول و عرض و عمق تا انتهاى سن وقوف و در سن وقوف آن قوه عاذيه قدرتى ندارد كه زياده از همان بدل ما يتحلل چيزى اخذ نموده و ناميه بر اقطار بدن بيفزايد و بعد از سن وقوف سن شيخوخيت و كهولت است كه آن قوة ضعيف شده كه علاوه بر آن كه نمى تواند بر بدن اضافه نمايد و نمو بدهد قادر بر همان اخذ بدل ما يتحلل هم كما هو حقه نيست اين است كه بدن كم كم از طراوات افتاده زرد و لاغر مى شود تا بالاخره خيلى ضعف پيدا نموده نهايت ضعف و وقوف او و غلبه قوه محلله روحى كه در تمام بدن مادام الحيوة در انبساط و انتشار است نزع و موت است و چون تمام اين قوى و ملائكه به منزله آلات و ادوات اند در انجام ماموريت لهذا جائى فعل ملك الموت را حق تعالى نسبت به خود دهد كه الله يتوفى
الانفس حين موتها و از همين نظر است كه داعى عليه السلام در فقره دعا كه گذشت عرض مى نمايد قضيت على جميع خلقك الموت يعنى تو امر و حكم نموده بر عموم خلايق ذى حيوة خود موت را كما قيل الموت لا والدا يقبقى ولا ولدا للموت كاس و كل الناس و كل الناس ذائقه پس ثابت شد كه جنود عزرائيل از همان ابتداء ولادت انسان موكل و متصرف در اخذ و قبض ارواح اند تا انتهاء اجل مسمى كما قال صدر المتالهين قدس سره
ز آغاز كار جانب جانان همى رويم
مرگ ار پسند نفس نه جان راست صد شعف
و قال على عليه السلام اى يومين من الموت افر يوم ما قدرا و يوم قدر يوم ما قدر لم اخشى الردى و اذا قدرلم يغنى الحذر و چون فرض و وجوب موت براى انسان بلوغ او است الى كماله و غاية و صوله الى لقاء الله لهذا قال الداعى عليه السلام و كل ذائق الموت و كل صبائر اليك به واسطه آن كه غرض قصوى از خلق سموات و ارض و دور آن افلاك و سير كواكب رسانيدن اشياء است الى غاياته الذاتيه و خيراته الاصليه و شكى نيست كه دنيا دارى است مشحونه به آفات و محن و الام و نقايص و مقصود اصلى از ابداع وجود از بارى تعالى او فيضه ان يصل كل ناقص الى كماله و النفس فى اوائل انشائها ضعيفة الوجود ثم تخرج فى ايام الحيوة البدنية من القوة الى الفعل و يشتد و جود الروح و يضعف البدن و يهرم و يكل القوى و الالات شيا فشيا لان كلها جسمانية و الامور الجسمانية متناه التاثير و هكذا حاله الى ان يغنى
من البدن و يموت و يبقى الروح راجعة الى ربه كما قال تعالى يا ايتها النفس المطمنة ارجعى الى ربك راضية مرضية و قال الا الى الله تصير الامور اى الارواح تصير و ترجع بعد تعلقها عن البدن راجعة الى الله لان العالم عالمان عالم الخلق و عالم الامر عالم الخلق كلما خلق من شى ء و عالم الامر كلما او جد من لا شى ء بمجرد امر الله من غير استعداد و قوة كما قال تعالى الا له الخلق و الامر و گاهى تعبير مى شود از عالم خلق به عالم ملك و از عالم امر به عالم ملكوت و قال تعالى فسبحان الذى بيده ملكوت كل شى ء اى ارواحهم فى تصرفه و اليه ترجعون اى نفوس و ارواحكم ترجعون الى الله بعد قطع علائق الدنيا و اوزاد الطبيعة و ثقل البدن و در اين رجوع مساوى است مؤمن و كافر چنانچه در فقره دعا گذشت كه كل صاير اليك قوله عليه السلام فتباركت و تعاليت تباركت اى كثرت نعمتك و اتسعت رحمتك كما قال تعالى فتبارك الله احسن الخالقين و تعاليت اى انت فوق كل شى ء و كلهم تحت تسخيرك و تذليلك قوله عليه السلام لا اله الا انت وحدك يعنى نيست معبود و مطاع و مؤثرى جز تو و در اثر واحدى بلا شريك بعد بدان كه توحيد حق تعالى سه قسمت كه عبد موحد بايد تصديق نمايد اول توحيد ذات دوم توحيد صفات سوم توحيد افعال اما توحيد ذات آن كه قائل باشد كه خدا در ذات شريك ندارد واحد و فرد است چنان كه احد است يعنى بسيط الذات است نه آن كه چون ممكنات مركب باشد از اجزاء خارجى چون ماده و صورت و از اجزاء معنوى چون ماهيت و وجود و جنس و فضل
چه هر مركب از اجزاء در تحقق محتاج به اجزاء است و اين توحيد ذاتى وقتى ثابت مى شود كه موحد به مقتضاى يا هو يا من هو يا من ليس الا هو وجود را بالحقيقه از كليه موجودات سلب و ساقط نموده بمفاد التوحيد اسقاط الاضافات تمام را مظاهر ايات افاقى و انفسى خدا داند كما قال تعالى و فى الارض ايات للمؤقنين و فى انفسكم افلا تبصرون و به اين لحاظ است كه كل شى ء هالك الا وجهه اما توحيد صفاتى آن است كه موحد آنچه صفات عليا و اسماء حسنى در موجودات مشاهده مى نمايد تمام را از صقع ربوبيت دانسته و جميع را مظاهر صفات او ملاحظه نمايد يعنى انسان را كه اشرف ممكنات است مظهر حى عليم سميع بصير مدرك داند و كليه طبايع را مظهر يا ضار و يا نافع حتى هدايت و ارشاد هاديان و اضلان مضلين را از او دانند به مقتضاى اسم يا هادى و يا مضل كما قيل
آنچه در چشم جهان بينت نكو است
عكس حسن و پرتو احسان او است
گر بر آن احسان و حسن اى حق شناس
از تو روزى در وجود آيد سپاس
در حقيقت آن سپاس او بود
نام اين و آن لباس او بود
اما توحيد افعالى آن كه تمام آثار و افعالى كه در قاطبه افراد انسان و حيوانى حتى در ذوات طبايع و اجرام مشاهده مى شود موحد كليه بايد مبدء آثار را خدا داند كه اگر چيزى را سواى حق تعالى مستقلا موثر آثار تصور نمايد به مقتضاى و ما تشآؤن تشآؤن الا ان يشآء الله و لا حول و لا قوة الا بالله هنوز در شرك خفى است نه در توحيد حقيقى و به اين لحاظ است آيه شريفه و ما رميت اذ رميت و لكن الله رمى و نيز ايماء به اين مقام است قوله تعالى و يعذبهم الله بايديكم كما قيل كز
گزندت رسد ز خلق مرنج
كه نه راحت رسد ز خلق نه رنج
گر چه پيش از كمان همى گذرد
از كمان دار بيند اهل خرد
چنان كه به ظاهر حيوة ظاهرية اشياء بماء است بمفاد و جعلنا من المآء كل شى ء حى نسبت به خود فرمايد هو يحيى و يميت و اضائه عالم به ظاهر از شمس و قمر است به خود منسوب نموده كه الله نور السموات و الارض اى الله منور السموات و الارض و نيز با آن كه به وسايل و وسايط اباء سبعه و امهات اربعه و تاثير اشعه شمسية و قمريه و به معاونت ملك ناميه موكله بر نباتات تكميل اشجار و زراعات مى شود مع ذلك يسقط الاثار عن الكل و يستند الى ذاته الشريف و قال انتم تزرعونه ام نحن الزارعون چنان كه تصوير اشكال به ظاهر فعل مصوره است از او سلب نموده و اضافه به خود دهد و الله يصوركم فى الارحام كيف يشاء الى غير ذلك لذا قيل
مؤثر حق شناس اندر همه جاى
ز حد خويشتن بيرون منه پاى
و به اين نظر است كه چون منجمون آثار اين عالم عنصريات را مستقلا از حركت و اتصالات و مقاربات كواكب دانسته و هر شكلى از اشكال آنها را منشأ اثرى تصورى نمايند و گويند لزحل كذا و كذا من الاثار و للمشترى كذا و كذا و للشمس والقمر كذا و كذا و لم يشعروا بمقام التوحيدا سند التكذيب اليهم و قال الرسول المنجمون يكذبون برب الكعبة يعنى چون از قصور فهم آنها را بذاته مؤثر اين آثار دانند كانه تكذيب به فاعليت و ربوبيت حق تعالى نموده اند كما قيل
منجم كو ز ايمان بى نصيب است
اثر گويد از اين شكل غريب است
و قال تعالى توبيخا لهم و يجعلون لما لا يعلمون نصيبا مما رزقناهم تالله لتسئلن غما
كنتم تفترون على الله يعنى منجمين و طبيعين و دهريين قرار مى دهند از براى اشياء عديم الشعور كواكب نصيب و خطى از براى آن چيزهائى كه ما رزق افراد بشر قرار داده ايم يعنى تكميل ارزاق خودشان را كه ما مستقلا به آنها عنايت كرده ايم نسبت به حركات افلاك و سير كواكب عديم الشعور مى دهند به خدا قسم كه ما از آنها سؤال و مؤاخذه مى نمائيم از اين بهتان و افتراء آنها كه فعل ما را نسبت به غير ما مى دهند با آن كه و ما من دابة الا على الله رزقها چه معلوم است كه مبدء اثر در اعيان ممكنات وجود است اعم از وجود سماء و سماوى و ارض و ارضى و وجود در همه جا از ناحيه حق است پس آثار كلا از او است لذا قيل
موحد را كه وحدت در شهود است
نخستين نظره بر نور وجود است
قوله عليه السلام امنت بك و صدقت برسلك و قبلت كتابك اولا بدان كه ايمان اقرار به لسان و تصديق به جنان و عمل به اركان است و حقيقت ايمان به معنى ايقان و آن اين است بمجرد لقلقه لسان بلكه يقين امرى است كه در قلب حاصل مى شود از طريقه برهان كه مصدر آن علم و برهان منتهى به انبياء است از اين است كه مرادف فرموده است داعى عليه السلام ايمان و يقين به خدا را به يقين به قاطبه انبياء عليهم السلام و رسل چنان كه باز ايمان به آنها موقوف است به قبول نمودن جميع كتب سماويه كه به توسط انبياء بر خلق نازل شده كما قال تعالى المومنون كل امن بالله و ملائكته و كتبه و رسله و اليوم الاخر و ايمان به خدا كما هو حقه حاصل نمى شود مگر وقتى كه از طريقه برهان علمى كه سلسله او منتهى به وحى و الهام است يقين حاصل نمائى بر مبدئى واجب الوجود
غنى بالذات و بعد باسماء حسنى و صفات علياى او كه او ذاتى است مستجمع اين صفات و اين اسماء مشتق از اوصاف قديمه است در او نه اسم علم يعنى ذات حقيقت اين صفات است اى انه نفس العلم و القدرة والارادة والحيوه و هم چنين ايمان به او وقتى است كه به مراتب توحيد ذاتى و صفاتى و افعالى او چنان كه ذكر شد موقن باشد چنان كه ايمان به رسل او بعد از آن است كه ايقان حاصل شود به يكصد و بيست و چهار هزار نفر انبيا كه قليلى از آنها رسولند يعنى صاحب كتاب و مامور به تبليغ احكام و پنج نفر از آن جمله اولوالعزم اند يعنى صاحبان راى و عزم و احكام له احكام هر يك ناسخ حكم رسول قبل از او است و يك نفر از آن خمسه از باب جامعيت او اوصاف و كمالات تمام را خاتم چه به او ختم باب نبوت شده چون وجود محمد بن عبدالله منادى بقول لا نبى بعدى و همچنين ايمان به كتاب خدا حاصل نمى شود مگر بعد از ايقان به تمام كتب منزله كه من جمله از او است صحف ابراهيم عليه السلام و توريه موسى عليه السلام و انجيل عيسى عليه السلام و زبور داود عليه السلام و فرقان محمد صلى الله عليه و آله و سلم كه جامع و حاوى كمالات و حقايق كتب متقدمين و متاخرين است كما قال صلى الله عليه و آله و سلم اوتيت جوامع الكلم بارى كتاب خدا كه صاحب ايمان و ايقان بايد به حقانيت او تصديق نمايد از روى علم و تحقيق نه از روى ظن و تقليد اولا دو قسم است تكوينى و تدوينى اما كتب تدوينى كه مسطور و مرقوم بر قرطاس و مابين دفتين است مذكور شد ولى كتاب تكوينى او نيز انواع و اقسامى دارد به لحاظ اول كليه عالم وجود كتاب الهى است كما قيل
به نزد آن كه جانش در تجلى است
همه عالم كتاب حق تعالى است
عرض اعراب و جوهر چون حروف است
مراتب همچو آيات وقوف است
از او هر عالمى چون سوره خاص
يكى چون فاتحه ديگر چو اخلاص
چه معناى كتاب كه ما يكتب فيه باشد بر عالم وجود صادق است زيرا كه او مسطور و مرقوم از آيات تكوينى و كلمات وجودى است چه بر هر موجود بما هو موجود چون بذاته مشعر مراتب غيب و به آثار و صفات خود مظهر و مبرز صفات و اسماء ذات غيب الغيوب حق است آيه و كلمه اطلاق شده كما قال تعالى و كلمة منه اسمه المسيح و قال مولينا اميرالمؤمنين عليه السلام فى حق ادم عليه السلام و انت كتاب المبين الذى باحرفه تظهر المضمر اتزعم انك جرم صغير و فيك افطوى العالم الاكبر و قال فى حق ذاته الشريف ناكلام الله الناطق پس عالم به تمامها كتاب تكوينى است و چون حاوى بر مراتب طوليه است از مراتب سته لهذا آنها هر يك به منزله سوره است از آن كتاب جواهر عالم چون ثابت و محقق اند به منزله حروفات آن سوره اند و اعراض تسعه به منزله اعراب اند و مراتب متفاضله عالم در تقدم و تاخر عليت و معلوليت چون آياتى اند كه بايد وقوف در او نمود تا مرتبه فوق كسب افاضه از مبدء ننمايد نوبت به مرتبه اخس از او نمى رسد به طريق امكان اشرف در قوس نزول و طريقه امكان اخس در قوس صعود چنان كه مبرهن است كه در نزول و هبوط تا اشرف از اشرف اخذ وجود و فيض از مبدء فياض مطلق ننمايد نوبت وجود بمادون او نمى رسد اين است كه اول آن چيزى كه از مبدء وجود گرفته صادر شد عقل اول است كه او صادر
نخستين است بمفاد اول ما خلق الله العقل زيرا كه در عالم وجود بشر اشره هيچ موجودى رتبه و مقام او را ندارد و بعد از او به توسط آن افاضه فيض به عقل ثانى كه اخس از عقل اول است و اشرف از مادون به همين ترتيب افاضه وجود شد تا انتهاى به عقل عاشر كه عقل فعال است و عقل عاشر صاحب دو جنبه است جهة و جنبه امكان و وجه النفسى و ظلمانى است و جهة و جنبه وجود و نورانيت بر وجه اللهى حق تعالى از جهت وجه اللهى او در سلسله هبوط و نزول نفس كليه را ايجاد فرمود و از جهت وجه النفسى و امكان او فلك اقصى را به همين ترتيب تا منتهى شوند نفوس به نفوس نباتيه و افلاك به فلك قمر چنانچه از جهت نورانيت نفس صور برزخيه مثاليه را ايجاد فرمودند و از جهة ظلمانية نفس طبايع جرميه مركبه معدنيه را به همين طريق تا سلسله وجود منتهى شد به بسايط خارجيه و عناصر اربعه كه امهات عوالم طبع اند از نار و هوا و ما و ارض كه مرتبه او در وجود اسفل از مراتب سافله است كه اگر يك درجه ديگر نور وجود از او تنزل مى كرد منتهى به عدم شده بود اين است انتهاى قوس نزول و باز از آنجا نور وجود در قوس صعود و عروج الى الله به مقتضاى الا الى الله تصير الامور و ترقى به مبدء المبادى است به طريق امكان اخس يعنى تا مرتبه اخس از اخس استيفا وجود از مبدء جود ننمايد نوبت وجود به اشرف تر از او نرسد چنان كه حق تعالى در ترقى و عروج انسان درجه بعد درجه فرمايد هو الذى خلقكم من تراب ثم من نطفة چه تراب در ترقى تركيب شده مقام جماديت و
معدنيت پيدا نمايد يعنى اولا اغذيه نباتيه و حيوانيه است و از او تكون ماده نطفه حاصل شود به همين اطوار از علقه و مضغه و جنين و طفل و مراهق و شاب و كهل و شيخوخيت تا در انتهاء چنان كه فرمايد و لعلكم تعقلون فايز شود به مقام عقل قدسى و نفس مطمئنه كه ابتداء اصل خلقت اند و آنجا منتهى مى گرددش سير و چون تمام قوس نزول و صعود منتهى در وجود انسان كامل محمدى است كه او غايت الغايات و لب اصفا و ثمره شجره وجود بلكه آن حقيقت كليه از حيث روح و بدن عالم وجود است به تمامها يعنى او است انسان كبير كه عقلش عقل كل و نفسش نفس كل و جسمش جسم كل به مقتضاى ما خلقكم و لا بعثكم الا كنفس واحده و او است حاوى بر مراتب قوس نزول و قوس صعود بكماله و او است خليفه واحده براى مستخلف واحد من جميع الوجوه و باقى مراتب عالم از عقول و نفوس و ملائكة و افلاك و كواكب به منزله اعضاء و اجزاء او به تبع و شفاعت و همراهى او محشور الى الله او است مظهر حق و جان عالم كما قيل
حق جان جهان است و جهان جمله بدن
اصناف ملائكه قواى اين تن
افلاك و عناصر و مواليد اعضا
توحيد همين است دگرها همه فن
چنانكه انسان صغير كه باز خليفه و مظهر او است آنچه در انسان كبير و كليه عالم وجود است در او است نمونه اش به طور مختصر كه عقل جزئى او نمونه عقل كلى و نفس جزئى او نظير نفس كليه او و عالم خيال انسان صغير به منزله عالم مثال و واهمه او به منزله ابليس و روح بخارى او به منزله افلاك كه مادام الحيوة چون فلك در سير و حركت است
و اعضاء رئيسه او از قبيل قلب و دماغ و كبد و ريه و طحال چون كواكب سياره اند در عالم كه قلب منبع نور حيوة است چون شمس است و دماغ كه كسب و مدد حيوة از قلب مى نمايد به منزله قمر است و بدن انسان صغير كه مركب از عناصر است به منزله بسايط عالم و استخوانهاى بدن كه او باعث بر بثوت و استقرار بدن است به منزله كوههاى عالم كه اوتاد ارض اند الى غير ذلك پس آن حقيقت كليه كه خليفة الله و انسان كبير است حاوى بر مراتب نزولية و عروجيه است او است آن قرآن تكوينى و كتاب مبين است كه او را حق تعالى در ليلة القدر نازل نموده كام قال تعالى انا انزلناه فى ليلة القدر چه تنزل آن نور قيومى از عالم لاهوت و مرتبه ربوبيت به واسطه اضانه عالم و ظهور ذات غيب الغيوبى و معروفية اسماء و صفات او به مقتضاى كنت كنزا مخفيا فاجتب ان اعرف فخلقت الخلق لكى اعرف از پرده كمون تنزل نموده درجه به درجه چون درجات تنزلات مرتبه به مرتبه رو به ظلمت آمده كه عاقبت منتهى به عالم طبايع و اجسام كه اسفل السافلين عالم است مى رسد لهذا حق تعالى از آن نزول ارواح و ملائكه جنود او تعبير بسير در ليلة القدر فرموده كه مقصود نزول روح كلى انسان كامل محمدى است منتهى به مرتبه ترابيه او تشبيها بليل صورى در ظلمت كما قال تعال تنزل الملائكة والروح فيها اى فى عالم الطبيعة لانها عالم مظلمة ساتره لوجه الورح المضيئة و چون ترقى آن نفس كليه درجه به درجه در قوس صعود به خطاب ارجعى رو به مبدء نور الانوار است لهذا حق تعالى از آن عروج تعبير بيوم القيمة
نموده تشبيها بيوم صورى كما قال تعالى تعرج اليه الروح والملائكة فى يوم كان مقداره خمسين الف سنة و آن كه در آخر مى فرمايد تنزل الملائكة والروح فيها باذن ربهم من كل امر سلام هى حتى مطلع الفجر به حسب تاويل آن است كه نزول روح امرى و ملائكة جنود و اعوان او از قوى در اين ليلة القدر عالم ظلمانى و دار طبيعت بدنى به امر خدا است براى كسب معرفت و ظهور آثار ربوبيت من كل امر يعنى اين سير او به اين عالم از عالم امر و عالم ارواح است مرتبه به مرتبه در تنزلات زيرا كه عالم امر مرادف و مقابل عالم خلق است به مقتضاى الا له الخلق والامر مراد نزولش چنان كه رسيدى از عالم ارواح است سلام هى حتى مطلع الفجر يعنى آن ليلة القدر بدن ظلمانى به حالت سلامتى از آفات انحلال و فساد باقى است در علاقه روح به او حتى مطلع الفجر تا وقت طلوع و بروز نور فجر روح از اين كالبد مظلمه به سبب موت چه لغة فجر به معنى ظهور و انتشار نور است يعنى بدن سالما عن الافات بحال حيوة عارضى باقى است تا وقت خروج و طلوع نور روح از او در رجوع الى الله كه بعد از آن كه از او به كلى روح قطع علاقه نمود و القت ما فيها و تخلت يعنى بعد از آن كه طرح و القا نمود ارض بدن روح را از خود و به كلى خالى از حس و حركت شد سلامتى او برطرف شده تركيبش عن قريب منحل شود كما قيل
جان عزم رحيل كرد گفتم كه مرو
گفتا چه كنم خانه فرو مى آيد
اين بود رشحه از رشحات حقايق بعضى از آيات قرانيه كه بر قلوب صافيه و عقول سليمه بعضى از حكماء الهى اسلام كه علم آنها اقتباس از رشحات انوار علوم خاتم الانبياء و اعلى الازكياء محمد مصطفى
و حضرت مولى الموحدين اميرالمؤمنين عليهماالسلام و تراوش نموده والله تعالى عالم به حقايق كلامه و تاويل بيانه قوله عليه السلام و كفرت به كل معبود غيرك سابقا گذشت كه معبود شيى ء است كه انسان او را مستقلا مؤثر و مطاع خود دانسته و در جلب منافع و دفع مضار خود به او اظهار تذلل و انقياد نموده مؤثر و مطاع خود فرض نمايد و بدترين معبودى كه انسان از او اطاعت نموده هواى نفس است كما فى قوله تعالى افرايت من اتخذ الهه هواه و من ذلك ما روى عنه صلى الله عليه و آله و سلم ما عبد معبودنى الارض مثل الهوآء و قال تعالى والذين كفروا اوليآئهم الطاغوت يعنى جهال و كسانى كه مستور و محجوب از معرفت حق اند متبوعين و امرين آنها طاغوت است يعنى نفس اماره بالسؤ اطلاق اسم طاغوت شده بر او به واسطه آن كه نفس كثير الطغيان و التجاوز است از حدود الهيه لان النفس هى اقرب مبادى المعنويه للانسان اذ ما اضله مضل و ما اغواه مغوعن الصراط المستقيم الا به واسطة ميله و هواه الى ما يرغب اليه و يعبده بل لا يعبد الانسان معبود غير الله الا به تبعية عبادته و عادته و كفران به اين معبود به مقتضاى قوله تعالى فمن يكفر بالطاغوت و يؤمن بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى لاانفصام لها و الله سميع عليم ان كفران و انكار بهوى يعنى عدم التفات الى محبة نفسه و الاهتمام لجلب ما يلذها و دفع ما يكرهها فقد استمسك بالعروة الوثقى التى هى اقبال الى الجنبة الحق و اعراض عن جنبة الباطل و ذلك يوجب وجدان روح الوصال و نعم الاتصال و الخلاص عن الافتراق و جهنم القطيعة قال تعالى و الذين اجتنبوا الطاغوت ان يعبدوها كه مراد اجتناب و دورى از
اراده و شهوات نفسانى و خروج از طاعت او است بارى پس مفهوم از فقره دعا كه من كفران مى نمايم به هر معبودى غير تو كه او را تذلل نموده مطاع خود قرار بدهم شامل اين معبود داخلى و تمام معبودين مجازى خارجى مى شود به مقتضاى كلما شغلك عن الله فهو صنمك لذا در فقره بعد عرض مى نمايد و برئت ممن عبد سواك يعنى علاوه بر آن كه تكفير و تكذيب مى نمائيم تمام معبودين را سواى تو چه عبادت و اطاعت حقيقى خاص تو است به مقتضاى اياك نعبد و اياك نستعين كه تقديم ما هو حقه التاخير كه مفعول نعبد باشد يفيد الحصر نيز برائت و بيزارى مى نمايم از كسى كه هم غير تو را اطاعت نمايد زيرا كه همان طور كه تولاى خدا و اولياء او شرط ايمان است نيز تبراى از معاندين و جاحدين خدا هم شرط است كما اخبر الله تعالى عن لسان يوسف الصديق انى تركت ملة قوم لا يومنون بالله و هم بالاخرة هم كافرون و ابتعت ملة آبائى ابراهيم و اسحق و يعقوب ما كان لنا ان نشرك بالله من شى ء كه اولا يوسف اظهار تبرا مى نمايد از جاحدين و مشركين بالله من شى ء كه اولا يوسف اظهار تبرا مى نمايد از جاحدين و مشركين بالله و بعد از تبرا اظهار تولى مى نمايد به موحدين اباء گرام خود لذا قال تعالى ما كان للنبى و الذين امنوا ان اولى يستغفروا للمشركين و لو كانوا اولى قربى من بعد ما سنين لهم انهم اصحاب الجحيم و قال مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام ان الدين شجرة اصلها اليقين بالله و ثمرها الموالاة بالله و المعاذات فى الله سبحانه
قوله عليه السلام اللهم ان اصبح و امسى مستقلا لعملى يعنى يا الله من صبح و شام مى كنم در ايام عمر خود در حالتى كه متحمل هستم از تو طلب رفع حاجات
امور معاشيه خود را لعيلى اى لفقرى و فاقتى فى كل ما احتاج اليه فى معاشى و لا نعتمد و لا نتوجه ابدا لغيرك من ابناء الدنيا المتبوعين المعبودين للناس المطعين للهوى لان غيرك لا يضر و لا ينفع و لا يعطى و لا يمنع كما قيل
حمد مى گويد خدا را عندليب
كه اعتماد رزق بر تو است اى مجيب
همچنين از پشه گيرى تا به فيل
شد عيال الله حق نعم المعيل
و منه الدعاء اعوذبك من العيلة اى الفقر و المسكنة يقال عال الرجل اى كثر عياله فهو معيل و المرئه معيلة قوله عليه السلام معتر فابذبى مقرا بخطاياى الاعتراف و الاقرار بمعنى واحد كما ان الذنب و الخطايا واحد و هو الاثم و گاهى ذنب بمعنى نصيب استعمال مى شود كما فى قوله تعالى و ان للذين ظلموا اذنوبا مثل ذنوب اصحابهم اى نصيب من العذاب مثل نصيب مصاحبين آنها از كفار و الذنب الاثم و الاثم الفساد كما قيل شربت الاثم حتى ضل عقلى اى شربت الخمر لانه منبع الفساد و ام الخبائث كما قال تعالى انما يريد الشيطان ان يوقع بينكم العداوة و البغضاء فى الخمر و اليسر ويصدكم عن ذكرالله و عن الصلوة فهل انتم منتهون قوله عليه السلام باسرافى على نفسى ذليل داعى عليه السلام با آن كه به واسطه آن ملكه راسخه عصمت كه در ذات هر يك از ائمه هدى سرشته است معصوم از خطا و اثم اند هضما لنفسه براى تحذير غافلين عرض مى نمايد خدايا ذلت و خارى من به سبب اسراف و تجاوزات من است بر نفس خودم كه از ما است كه بر ما است زيرا كه سبب عمده ذلت دنيوى براى هر فردى از افراد بشر به واسطه تعدى و تجاوزات آنها است از حدود الهيه به ارتكاب ملاهى و مناهى و متابعت هواهاى شيطان نفس كه اماره بالسوء است در جلب شهوات كما قال الله تعالى ان الله لا يغير ما بقوم اى من النمعة و العزة و الصحة حتى يغيروا ما بانفسهم من تغير الاخلاق
الحسنة و الطاعات باخلاق السية و ارتكاب المنهيات والمعاصى زيرا كه مباشرت هر يك از معاصى موجب ذلت و سخطى از حق است به جهت آن كه ذنوب اولا تتنوع الى مالية و بدنية والبدنية الى قولية و فعلية و الفعلية يختلف باختلاف الالات التى تفعل بها فمنها ما يغير النعم و منها ينزل النقمه و منها ما يقطع الرجاء و منها ما يديل الاعداء و منها ما يرد الدعاء و منها ما يستحقق بها نزول البلاء و منها منا يحبس عيث السعاء و ما يكشف الغطاء و منها ما يعجل القضا و منها ما يلزم الهواء و منها ما يورث الندم و منها ما يهتك العضم الى غير ذلك و لذا قال تعالى ظهر الفساد فى البر و البحر بما كسبت ايدى الناس يعنى آنچه ظاهر و هويدا شده از فساد در بر و بحر از قبيل قتل و غارت و محقق بركات و كسر سفينه و غرق اهلها تمام به سبب اعمال قبيحه متكبه ايدى ناس است زيرا كه اسراف و تجاوزات نفس در هر امرى از امور واجبه فرضيه و ارتكاب اعمال منهيه مستلزمه يك نوع فساد مخصوصى است در ارض چنان كه حق تعالى در قرآن احوال امم ماضيه من جمله احوالات بنى اسرائيل را خبر مى دهد كه آنها را به اوامر و نواهى مامور و مخاطب نموده و براى آنها در اطاعت هر يك جرى معين نموده از عزت و ثروت و استيلاى بر دشمن و صحت و عافيت و بر مخالفت هر يك از اعمال منهيه فساد و عقوبتى را تهديد فرموده كما قال تعالى و قضينا الى بنى اسرائيل فى الكتاب لتفسدن فى الارض مرتين و لتعلن علوا كبيرا فاذا جآء وعد اوليهما بعثنا عليكم عبادا لنا اولى باس شديد فجاسوا خلال الديار و كان وعدا مفعولا و بعد از غلبه دشمن و نزول عقوبات بر آنها چون اضطرار از اعمال قبيحه و معاصى منهيه خود نادم شده توبه
و انابه به حق نمودند خدا نيز بر آنها ترحم نموده تبديل به عقوبت و قهر را به رحمت و نعمت داد كما اخبر ثم رردنا لكم الكرة عليهم و امددناكم باموال و بنين و جعلنا كم اكثر نفيرا و قال ان احسنتم احسنتم لانفسكم و ان اساتم فلها و باز بعد از وفور دولت و غلبه و سلطنت به مقتضاى ان الانسان ليطغى ان راه استغنى طغيان و تجاوز از حدود الهيه نموده به تجديد فساد در ارض لهذا حق تعالى مجددا به مكافات اعمال آنها به عقوبات و استيلاى عدو مبتلا نموده كما اخبر فى القرآن فاذا جآء وعد الاخرة ليسؤوا وجوهكم و ليدخلوا المسجد يعنى بيت المقدس كما دخلوه اول مرة وليتبروا ما علوا تبتيرا باز بعد از ابتلا نادم شده استغاثه نموده و خدا فساد را از آنها دفع نمود كما قال عسى ربكم ان يرحمكم ولى بدانيد ان عدتم عدنا يعنى اگر شما عود نموديد به فساد و معاصى و ارتكاب شهوات نفسانيه عدنا يعنى باز ما هم عود خواهيم نمود به فساد و عذاب شما كما قيل
گفت ان عدتم كذا عدنا كذا
نحن زوجنا الفعال بالجزاء
و جعلنا جهنم للكافرين حصيرا يعنى ما قرار داده ايم هميشه اوقات جهنم دار طبيعت را كه مورد الام و صدمات است بر كافرين و جاحدين و متمردين از اوامر و نواهى خود حصيرا اى محبسا محصورا زيرا كه جهنم خدا محدود به محلى دون محلى نيست بلكه
هر كجا خواهد خدا دوزخ كند
اوج را بر مرغ دام و فخ كند
كما قال تعالى و يستعجلونك بالعذاب و ان جهنم لمحيطة بالكافرين كما قيل هم
ز دندانت برآرد دردها
تا بگوئى دوزخ است و اژدها
بالجمله مؤيد مطلب مذكور است فقره دعا عملى اهلكنى و هواى ازدانى و شهواتى
حرمتنى الهلك بالتحريك الشى ء الذى يهوى و يسقط و الهلاك العطب و الهواء مصدر هواه اذا احبه يقال فلان اتبع هواه اى اتبع ميل نفسه لانه يهوى صاحبه فى الدنيا فى كل داهية و فى الاخرة الى الهاوية التردى ايضا السقوط و فى الدعاء اعوذبك من الهوى المردية اى المهلكة و اعوذبك من مرديات سخطك و الشهوة هى اشتياق النفس الى الشى ء و فى الحديث جهنم محفوفة باللذات و الشهوات و ايضا قال الداعى هضما لنفسه اعمال ناشايسته من مرا اوقفنى فى الهلكة يعنى هوا و ميل نفسانى من مرا ساقط نموده است از مقامات عاليه مقربين و اشتياق نفس من به لذات فانيه دنيويه محروم و ممنوع كرده مرا از جوار رب العالمين و وارد و قريب نموده است مرا به معاشرت و مجاورت جهال و شياطين متمردين زيرا كه هر عملى از اعمال شريه و خيريه لازمه دارد كه چون ظل لا ينفك ملازم او است كما ورد حفت الجنة بالمكاره و حفت النار بالشهوات و قال تعالى فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره و من يعمل مثقال ذرة شرا يره يعنى جزاى مناسب او را از مثوبة و عقوبت ملاحظه مى نمايد در دنيا و عقبى پس بنابراين آنچه مشاهده مى شود بر اشخاص از عزت و ذلت و فقر و مسكنت تعب و رفاهيت تمام مقتضاى نتايج اعمال خود آنها است و چون جهال و طبيعيين و دهريين اين اختلافات حالات مردم را از بلا و ابتلا نسبت به اقتضاى دهر داده و امور اتفاقيه فرض نمايند لهذا حق تعالى بر رد عقيده باطله آنها خبر مى دهد ام حسب الذين اجترحوا السيئات ان يجعلهم كالذين امنوا و عملوا الصالحات سواء محياهم و مماتهم ساء ما يحكون يعنى آيا گمان كرده اند كسانى كه كسب اعمال سوء از فسق و فجور و معاصى منهيه نموده
آن كه ما قرار مى دهيم آنها را با اهل ايمان و صاحبان اعمال صالحه مرضيه مساوى محيا و ممات هر دو فرقه را المحيا هو عموم ما كان لهم من الخيرات و وجوه النعم و المنافع و ما يبقون به فى الدنيا كالمعايش و ما يتعيشون به من المسكن والمضعم والمشرب والملبوس والمركوب والمنكوح و جميع ما يحتاجون اليه فى حيوة الدنيا و الممات هو ما يرد على الانسان قبل موته و يكون بسببها موت الانسان كالالام والاسقام والاوجاع كه ما حصل كلام الهى آن كه بايد اين گمان را نكنند فسقه و عاصين كه ما موازى قرار داديم معاش و لوازم زندگى آنها را و اسباب موتشان را با اهل ايمان و اعمال صالحه بلا تفاوت چه اين گمان و عقيده مطابق واقع نفس الامر نيست بل ساء ما يحكمون خيلى بد فهميده و بد حكم مى كنند زيرا ما آنها را كه ايمان حقيقى و اعمال نيك كه مامور به آنها است دارند عموما در تمام معايش و زندگيشان لذت و راحت داده ايم به تهيه جميع ملزومات كما قال تعالى فلنحيينه حيوة طيبة يعنى زندگى با لذت و وقت انقضاء اجل محدود هم آنها را از دنيا برده ايم بادنى سببى و سهل سقمى بخلاف اهل فسق و عصيان كه اگر چه به ظاهر در او جمع اموال و اولاد و اثقال است علاوه كه از آنها راحتى ندارند آنها را اسباب رنج و عذابشان قرار داده ايم به مقتضاى اسبابى كه قبل از موت بر آنها وارد مى شود از الام و اسقام و اوجاع در كمال زحمت و مشقت و طول مدت مرض و الم ارواح خبيثه آنها از بدن عنفا و قهرا نزع مى شود كما قال تعالى والنازعات غرقا نازعات هى الملائكة
التى ينزعون ارواح الكافر عن ابدانهم بالشدة قال تعالى من اعرض من ذكرى فان له معيشة ضنكا و يخسره يوم القيمة اعنى اگر ايراد شود حديث الدنيا سجن المؤمن و حبة الكافر گوئيم اين اشاره به آن است كه از براى مؤمن حقيقى در آخرت درجات و مقاماتى است كه اگر آن مقايسه شود عيش و زندگى لذيذ او در دنيا آن همه لذت دنيويه او نسبت به او عين جهنم و دوزخ است ما ورد اللهم ان العيش عيش الاخرة چنان كه براى كافر و منافق دركاتى است در آخرت كه اگر قياس شود به عتبات دنيويه او در كمال رنج و شدت باز زندگى دنيا براى او بهشت خواهد بود كما قيل
پس بد مطلق نباشد در جهان
بد به نسبت باشد اين را هم بدان
قوله عليه السلام فاسئلك يا مولاى سؤال من نفسه لاهيته لطول امله بدان كه نفسه گاهى اطلاق مى شود بر ذات انسان كما قال تعالى عن لسان عيسى تعلم ما فى نفسى و لا اعلم ما فى نفسك اى تعلم ما فى ذاتى و لا اعلم ما فى ذاتك و گاهى اطلاق بر قلب مى شود كه مراد مرتبه او مراتب سبعه نفس است و در كلام امام مقصود مقصود معنى ثانى مراد است كما فى قوله تعالى لا هية قلوبهم اى مشغولة بالباطن عن الحق و تذكره يقال تلهيت و لهيت عنه اذا شغلت عنه و تركته قوله تعالى الهيكم التكاثر حتى رزتم المقابر يعنى اشغلكم التفاخر و كثرت الاموال و الاثقال عن الله و عن ذكر الاخرة حتى زرتم المقابر براى حتى ادخلكم مقابر الابدان لان البدن الاخروى قبر لروح او اشغلكم النزول بعالم الكثرات و بعدكم عن عالم الوحدة حتى زرتم المقابر يعنى توجه به كثرت اموال
و اولاد به درجه شما را از عالم آخرت كه عالم وحدت است باز داشت كه ميل و قصد نموديد مقابر ابدان را يعنى از كثرت غفلت و اعراض آخرت فقط مقصود خود را حيوة دنيوى و صحة بدنى قرار داديد چه دنيا مقبره است و ابدان دنيوى به منزله تابوتى است كه ارواح در او مدفون و محبوسند كما قال مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام و فى الجهل قبل الموت موت لاهله و اجسادهم قبل القبور قبور چه حيوة دنيا نسبت به حيوة آخرت نوم و موت است از باب اتحاد معناى نوم و موت لانه يزول معها الحس و الحركة و لا شك ان الانسان مادام گونه فى الدنيا نائم بمقتضاء الناس نيام فاذا ماتوا انبتهوا و قال تعالى انك ميت و انهم ميتون و الموت الاضطرارى الانتباه و البعث من النوم لذا يقولون الارواح بعد الموت من بعثنا من مرقدنا و يوم الموت يوم القيمة بمفاد من مات فقد قامت قيامة و قال تعالى من بده ثم انكم يوم القيمة تبعثون كما قال فى موضع اخر هو الذى يتوفكم باليل و يعلم ما جرحتم بالنهار ثم يبعثكم فى اى فى النهار ليقضى اجل مسمى لذا قال ثم اماته فاقبره اى اماته فى الحيوة الدنيا فاقبره فى البدن لان القبر الغلاف و هو شى يوارى فيه ثم اذا شاء انشره اى احياه و ايقظه بالموت الاضطرارى و بعثه بحيوة الاخروى التى هى حقيقة الحيوة كما قال تعالى انما الحيوة الدنيا لعب و لهو و ان الدار الاخرة هى الحيوان لو كانوا يعلمون و قيل
مرده دلا قبر تن خاكى است
زنده شو از عشق و در آى از قبور
الامل فى عنوان الدعاء الرجاء و هو ضد الياس و فى الحديث من اطال الامل اساء العمل و ايضا طول الامل ينسى الاخرة لان من لوازم طول الامل حب الدنيا فاذا انس
الانسان بها و لذاتها ثقل عليه مفارقتها پس ماحصل كلام امام عليه السلام آن كه سؤال تضرع و استغاثة مى نمائيم تو را اى رب و مالك و مدبر و اولى به تصرف در امور خودم سؤال كسى كه مشغول است قلب او از حق به ذكر باطل دنيا به سبب طول از روزهاى نفسانى و حب الشهوات قوله عليه السلام و بدنه غافل بسكون عروقه بكثرة النعم عليه اولا بدان كه غفلت و انتباه و آگاهى بالذات مستند به ارواح است و نسبت دان او را در فقره دعا به بدن مجازى است نه حقيقى چه بدن بما هو بدن قطع نظر از اضافه روح حيوانى به او چون ساير جسادات خالى از آثار است و تمام آثار او از حس و حركت در اياب و ذهاب و مشاعر ظاهره و باطنه و ارادت و غفلت و ايقاظ او به واسطه روح اضافى است كه عين اين آثار و صفات است چنانكه سكون بدن به ذاته است و محرك او يمينا و شمالا روح است و غفلت بدن به سبب سكونت عروق او به جهت زيادتى و وفور نعمت بر او كه مفاد فقره دعاء است اشاره به راحت و تمتع او است به غلبه نعم ظاهريه از عموم لوازم معاشيه به تنعمات دنيويه از ماكول و مشروب و ملبوس و اشتمال او بر نعم باطنيه لا نعمت صحت و عافيت كه اعظم نعماء الهيه است و چون سكون بدن و عروق او مطلقا موجب راحت است از اين حيث چون نوم باعث بر سكونت بدن است از حركات عنيفه ظاهريه از قبيل كوشش و تلاش در تحصيل منافع دنيويه و موجب سكون از حركات فكريه در جلب شهوات و حركات غضبيه براى دفع منافر چون از تمام اينها بدن در نوم ساكن است لهذا حق تعالى او را راحت انسان خوانده و قال و جعلنا نومكم سباتا اى سكونا و
انقطاعا عن الاعمال الشاقة العنيفة الموجب للتعب و تحليل الرطوبات پس سكون مطلق راحت است چنان كه حركات مطلقا زحمت و آن حركات بدنيه هم كه مورث يا اختيارى است كه فهميدى در كسب معاش و حرص و يا حركات بدن و عروق او اضطرارى است چون در امراض و اسقام كه از اين حركات اضطرارى تعبير به ضربان شده كما يقال ضرب العرق ضربا و ضربانا اذا تحرك بقوة و ضرب بعضها بعضا من الاضطراب و هو الحركة و الضربان شدة الالم الالذى يحصل فى الباطن من قولهم ضرب الجرح ضربانا اذا اشتد وجعه و هاج المه اين است كه مراره كه او را در وجود حيوان زهره خوانند كه باعث و مصب صفرا است چون در وجود انسان به قرار غير طبيعى به هيجان و حركت آمده غلبه نمايد به حرارت وحدت خود ساير اخلاط را فاسد گرداند به وجهى كه تيز و سوخته شود به درجه كه صحت و افعال بدن تباه گردد و اعتدال مزاج زايل شود و در انسان اضطراب و بدخوئى و غضب پديد آيد و چون مواد در تجاويف عروق متعفن گرديده حميات مطبقه و محرقه حادث شود و اين به وجهى نمونه و عبارت باشد از سلاسل و اغلال و عذاب دوزخ دار طبيعت از اين باب حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم فرمود ان الحمى من فسيح جهنم فاطفؤها بالماء البارد و سكونت عروق كه آثار كثرت نعماء شمرده اند به واسطه نبودن اين هيجان و اين حركات اضطرارى عروق است به سبب وقوع اختلالات در آنها از اين است كه حكيم حاذق
از حركات مختلفه غير طبيعى نبض كه عرقى است متصل به كبد استنباط مرض بدن و فساد اخلاط اربعه را مى نمايد قوله عليه السلام و فكره قليل لما هو صائر اليه يعنى سؤال من از تو سؤال كسى است كه فكر او كم است در اموراتى كه بالمال صائر و راجع به او است از امور عقوبات عاجله دنيوية بر طبق جزاى اعمال او و از امورات طوليه اخرويه كه به او رجوع كننده است از قبيل واردات عالم برزخ و حشر ارواح و مواقف قيامة الذى يحصل الاطلاع عليه بعد الموت كما فى الدعاء اعوذبك من هول المطلع و چون فكر در اين امورات وارده مستقبله ممدوح است لذا ورد تفكر ساعة خير من عبادة ستين سنه به واسطه آن كه فكر توصل الى الله است و العبادة توصل الى ثواب الله و الذى يوصلك الى الله خير مما توصلك الى غير الله و لان الفكر عمل القلب و الطاعة عمل الجوارح و القالب فالقلب اشرف من القالب و الفكر اعلى من العمل لهذا امر رسول الله بالتفكر فى اثار و ايات صنايع الله و قال تفكروا فى الاء الله و لا تتفكروا فى ذات الله لان ذات الله غير متناه محيط بالاشيآء و عقول البشر متناه محدود محاط و احاطه محدود متناهى بر محيط غير متناهى لا يجوز كما قيل
بعقل نازى حكيم تا كى به فكرت اين ره نمى شود طى بكنه ذاتش خرد برد پى اگر رسد خس به قعر دريا والتفكر التامل و هو تربت امور معلومة فى الذهن ليتوصل بهنا الى المطلوب علما و ظنا والنظر ايضا تامل الشى ء و النظر والفكر يطلب بها العلم و الظن و چون نظر و
فكر به حسب واحدند و ممدوح حق سبحانه و تعالى لهذا قال اولم ينظروا فى ملكوت السموات والارض و ما خلق الله من شى ء و ان عسى ان يكون قد اقترب اجلهم الى اخره و چون فهميدى كه عالم دو عالم است عالم ملك و عالم ملكوت كه از عالم ملك تعبير شده به عالم خلق و دنيا و شهادت و ظاهر و انعام ملكوت به عالم امر و آخرت و باطن و غيب و عالم ارواح پس مفاد كلام الهى آن كه آيا نظر و تامل و تفكر نمى نمايند در ملكوت سموات و ارض يعنى در عالم ارواح و نفوس متعلقه به اجسام سماوى و نفوس و ارواح مدبره ارضى كه از اولى در لسان شرع به ملائكه اعلى تعبير شده و از ثانى به ملائكه ملاء ادنى و ما خلق الله من شى ء اشاره به عالم ملك و خلق است چنان كه ملكوت اشاره به عالم امر الاله الخلق و الامر يغسى يا نيز تامل و تفكر نمى كنند در اجسام صافيه علويه سماويه و ابدان و هياكل سفليه ارضيه كه غرض از تحريص و ترغيب نظر و فكر در روحانيات نفوس قدسيه و ملائكه مجرده ملكوتيه كه چگونه آنها مظهر تنزيه و تقديس خدا و مبرز آثار و حكم لا تعد و لا تحصاى بارى تعالى اند و نظر در اجسام سفليه كه چگونه حاوى صنايع و بدايع مبدع و موجد حقيقى اند به واسطه اين است كه از فكر و نظر در اينها به نظر اعتبار براى انسان مقام ايمان و يقين و معرفت كامل حاصل شود به وجود مبدع حكيم و صانع و مخترع قديم چه مقصود اصلى از خلقت بشر نيل آنها است به اين درجه از ايمان و معرفت يقينى چنان كه مى فرمايد آيا نظر نمى نمايند و حال آن كه بسا باشد كه قد اقترب اجلهم يعنى
نزديك شده باشد اجل محدود و توقف آنها در دنيا به واسطه كتب و تحصيل اين معرفت و ايمان از تامل و مشاهده اين مبدعات و مخترعات و مكونات و چون تكميل و تحصيل ايمان و يقين كه علت غائى ايجاد نوع انسان است موقوف به دنيا است از ديدن اين آثار روايات بديعه و در عبور از دنيا كه مزرعه آخرت است و آخرت يوم حصاد اوست نيل ايمان و معرفتى كه مثمر ثمر است ممكن نيست لهذا فرمايد و عسى ان يكون قد اقترب اجلهم فباى حديث بعده يؤمنون اگر چه بعضى از مفسرين حديث را قرآن گرفته اند و ضمير بعده را راجع به قرآن نموده اند يعنى به كدام كلام و اخبار بعد از قرآن ايمان مى آورند و حال آن كه كلام آسمانى در قرآن ختم است ولى چون در ما تقدم آيه شريفه ابدا ذكر قرآن نيست كه مرجع ضمير بعده واقع شود ممكن است كه از حديث مراد امر جديد حادث كه همان انتهاء و انقضاء اجل مسمى و ضمير بعده راجع به وقوع موت باشد يعنى پس از انقضاى اجل و مدت عمر دنيويه كه موضوع براى اكتساب ايمان و تحصيل معرفت است به كدام امر بعد از وقوع او ايمان پيدا خواهيد كرد با آن كه تهيه ايمان به واسطه وجود شرايط او مقيد و مخصوص به دنيا است و در اخرت ابدا مفيد نيست و بعضى از مفسرين چون نيشابورى و غيره مرجع ضمير بعده را نظر كه در مقدم آيه است دانسته اند يعنى بچه امر ديگر بعد از نظر و فكر كه در دنيا براى آنها حاصل مى شود ديگر ايمان مى آورند چه ايمان حقيقة ايقان است و يقين از نتايج علم است و علم پيدا نمى شود مگر از طريقه نظر و فكر و استدلالات قواعد منطقيه برهانيه از
اينجا است كه متفكرين در امر سموات و ارض ممدوح حق اند به اولوالالباب يعنى ذو العقول قال تعالى ان فى خلق السموات و الارض و اختلاف الليل و النهار لايات لاولى الالباب و جاى ديگر لايات لقوم يتفكرون كما قيل
تفكر كن در خلق سموات
كه تا ممدوح حق كردى در آيات
قوله عليه السلام سؤال من غلب عليه الامل و فتنه الهوى يعنى سؤال و ابتهال من به تو سؤال كسى است كه غلبه كرده است بر او آمال و آرزو و سؤال كسى كه مبتلا و معذب نموده است او را هواى نفس اماره بالسؤ زيرا كه تمام فتنه و فساد اعمال و اخلاق و ابتلاء به واردات سوء كلية منشأ و مصدر آنها هوى است از باب آن كه چنان كه علم مبدء اخلاق حميده است هوى مبدء اوصاف ذميمه است اگر چه به ظاهر اوصاف ذميمه نتايج نفس و ابليس اند اما چون هوى بر همه محيط است زيادت و نقصان ايشان متعلق به جنبش او است چون ادم و حوا به هم عقد بستند و از مقاربت و مخالطت ايشان با يكديگر صورت ذريه از اولاد آدم پيدا شدند نيز از امتزاج آن دو در ولادت معنويه هوى متولد گرديد و بر حسب الهام فجور و تقوى نفس اماره و لوامه را هوى در حركت آورد بالجمله متابعت هوى و ضلالت و شقاوت بنى آدم و غلبه او بر ايشان به حدى است كه پيغمبر صلوات الله و سلامه عليه فرمود الهوى اول اله عبد فى الارض پس تمام فتنه و عذابهاى دنيوى و اخروى از نتيجه هوى است چنان كه مخالفت اين طاغوت موجب و مستوجب فوز دنيا و آخرت و دخول جنة الما و نسيت كما قال تعالى و من خاف مقام ربه
و نهى النفس عن الهوى فان الجنة هى الماوى و خوف از مقام رب چنان كه معصوم فرموده اين است كه من علم ان الله تعالى يعلم ما تصور الانسان فى نفسه و يسمع ما يقول فيه الملاء و الخلأ من اقوال الشنيعة و يبصر كل ما يصدر منه من الافعال القبيحة المنهيه و ذلك العلم يحجزه و يمنعه عن عموم المعاصى و التفكرات السخيفة والاقوال الشنيعة والافعال الذميمة المنهية فهذا ممن خاف مقام ربه و نهى نفسه عن الخطاء فله فى الدنيا الفوز بمطلوبه و فى الاخرة الجنة ماواه و منزله لذا قال المولوى قدس سره
از پى آن گفت حق خود را سميع
تا ببندى لب ز گفتار شنيع
از پى آن گفت حق خود را بصير
تا بود ديدويت هر دم نذير
از پى آن گفت حق خود را عليم
تا نينديشى فسادى را ز بيم
قوله عليه السلام واستمكنت منه الدينار و اظله الاجل التمكن السلطنة و القدرة و الاستقامة و مكن فلان عند السلطان اى عظم عنده و تمكن منه اى قدر عليه و له مكنة اى قوة و شدة يقال استمكن الرجل من الشى اى استولى و قدر عليه الاجل هو وقت المضروب المحدود فى المستقبل و قيل الاجل الموت قال تعالى و بلغنا اجلنا الذى اجلت لنا اى الوقت والزمان الذى فرضت و عينت و هو اجل مسمى فى علم الله و اللوح المحفوظ فى الدعاء اسئلك ايمانا لا اجل له دون لقآئك اى لا منتهى له دون لقاءك يعنى اموف عليه و لا قيك فيه و الظل والظلل هى ما عظى و ستر من سحاب او جبل او نحو ذلك و الظل بمعنى الدنو و القرب الاحاطة كما ورد يا ايها الناس قد اظلتكم شهر رمضان اى قرب بكم و صار ظلاله عليكم عبر بذلك و صوله پس ما حصل عنوان
فقره دعا آن كه سؤال و تضرع من از تو سؤال كسى است كه استيلا و سلطنت و قوه و غلبه نموده است بر او دنيا و حب دنيا كه رأس كل خطيئة است و اظلة لاجل يعنى احاطه پيدا كرده و قريب شده او را اجل كه انتهاى عمر معينه دنيويه باشد و قريب اجل اقتران و بروز و ظهور آثار و علامت او است از نقصان بنيه و اضراس و ضعف باصره و سامعه و ذائقه و شامه و قلت قوه باصره و غيره كه از شرايط و امارات قيامة و موت است كما قال تعالى هل ينظرون الا ان تاتيهم الساعة بغتة فقد جاء اشراطها فانى لهم اذا جائتهم ذكرتهم ساعة يكى آن اسماء قيامت و قيامت صغرى موت است چنان كه ذكر شد حديث من مات فقد قامت قيامة يعنى آيا انتظار دارند الا اين كه بيايد آنها را موت بغتة اى فجأة و دفعة بدون كمان و سابقه آنها كه خود را مهيا نموده باشند و چون استفهام انكارى است به معنى نهى است يعنى نبايد جز اين ورود موت انتظارى داشته باشند به مقتضى و منهم من قضى نحبه و منهم من ينتظر با آن كه فقد جاء اشراطها يعنى ديگر چه جاى انتظار است و حال آن كه آمده است شرايط و امارات و غلامات قيامت و موت از همان آثار نقايص بدنيه كه مذكور كرديد چه قواى جسمانى متناهى التاثير و التاثرند فانى لهم اذاجائتهم ذكرئهم يعنى چه چيز است آنها را اين انتظار و غفلت در صورتى كه آمده است ايشان را ذكرهم يعنى آن امورى ك متذكر مى نمايند آنها را به معاد و قيامت و ارتحال از دار فنا به دار بقا كه خود را مهيا و مستعد نمايد و ابدا در آنها حال انتباه از نوم غفلت نيست بل اذا ماتوا انتبهوا لذا ورد فى الدعاء اللهم ارزقنا التجا فى عن دار الغرور
و كان من دعائه عليه السلام فى الالحاح
والانابة الى دار الخلود و الاستعداد للموت قبل حلول الفوت و قال مولانا اميرالمؤمنين عليه السلام الام تجر اذيال التصابى و شيبك قد تصوا برد الشبابى طمعت اقامة فى دار ظعن فلا تطمع فزحلك فى الركابى بلال الشيب فى فرديك نادا باعلى الصوت جى على لذهاب قوله عليه السلام سؤال من استكثر ذنوبه و اعترف بخطئية سؤال من لازب له غيرك و لا ولى دونك الرب المالك و المدبر والسيد والمربى و المتمم والمنعم و الصاحب و هذا المعانى كلها جايز اطلاقها على الله تعالى الحمدالله رب العالمين و هو توحيد و تحميد و اقرار بانه المالك للاشياء لا غير و لا يشارك احد فى ربوبيته الولاية بالفتح الربوبية و بالكسر التوليه و السلطان الولى من اسمائه تعالى و هو المالك للمجودات المتولى الامرها المتصرف فيها بالتدبير و القدرة قوله تعالى ذلك بان الله مولى الذين امنوا اى وليهم والقائم بامورهم و كل من ولى عليك امرك فهو موليك پس مفهوم فقره دعاء آن كه سؤال و استغاثه مى نمايم از تو استغاثه و ابتهال كسى كه زياد شمرده بر تو ذنوب و عصيان خود را و اعتراف و اقرار كرده به جرم و خطاهاى خود سؤال كسى كه نيست رب و مالك و مدبر و سيد و منعمى براى او غير تو و لا ولى و نيست قائم به امر و اولى بتصرف در ظاهر و باطن او سواى تو كه ربوبيت و ولايت را حصر فرموده اند بالحقيقة بحق سبحانه و تعالى هر چند كه در عالم ارباب مجازى كه مظهر ربوبيت حق اند زياد است چون افلاك تسعه كه اباء علويه اند و چون كواكب سياره كه ربوبيت در عالم ملك
على الله عز و جل والتذلل اليه
دارند چنان كه ارباب انواع كه از عالم ملكوت اند هر يك ترتيب در افراد متعلقه خود دارند زيرا كه اولا به ترتيب و تاثير و تدبير حركات افلاك و سير كواكب است كه ترتيب مواليد ثلاثه اعنى نبات و معدن و حيوان حاصل شود و به آثار و ترتيب آنها است تكميل مايحتاج انسان از فواكه و حبوب و كليه ماكولات و ملبوسات و مركوبات آيا مشاهده نمى نمائى كه اگر تخمى را در جائى بكارى با وجود جميع شرايط ولى بعيد باشد از اثر تابش شمس كه يكى از سيارات است ابدا به كمال نرسيده و ثمرى بر او متربت نشود چنان كه به الهام ارباب انواع است حركات و سكنات و نشو و نماء و بلوغ به كمال افراد هر نوعى از انواع زيرا كه قدماء از حكماء متالهين رسيده اند لكل نوع مادى طبيعى فرد مجرد عقلانى فى عالم الابداع يسى برب النوع چنان كه در لسان شرع مطهر هم اشاره به آن ارباب انواع شده كه من جمله خروسى است در عرش كه از تسبيح او تمام افراد خروس عالم ملك به صدا و تسبيح آيند و قال صلوات الله عليه ثور فى تحت العرش لا يرفع راسه استحياء من الله كه اينها تماما اشاره به همان رب النوع است پس اگر چه ارباب به امر خدا در عالم زياداند ولى حق سبحانه و تعالى رب الارباب است و سيد السادات يعنى تمام اربابان مجازى در تحت ربوبيت اويند و مجازا مربى و الت تربيت اند لذا قال تعالى ءارباب متفرقون خير ام الله الواحد القهار قال المولوى قدس سره
آسمانها است در ولايت جان
كار فرماى آسمان جهان
قوله عليه السلام و لا منقذ له منك و لا ملجا له منك الا اليك النقذ و التفتيذ التخليص و منه حقا على ان استقذه
من النار و منه يا منقد الغرقى و امثالها و يقال التجاء الى الله اى اعتصم به و التجات امرى الى الله اى اسندته اليه و فيه تنبيه على انه اضطر اليه و فى الدعاء لا ملجأ و لا منجا منك الا اليك
قوله عليه السلام الهى اسئلك بحقك الواجب على جميع خقلك اولا بدان كه يك حقى است از خالق بر مخلوق و يك حقى است از ملخوق بر خالق اما حق واجب خالق بر خلق آن كه يعبدونه و يتذللون اليه فى الرخاء و الشدة و لا يشركون بعادة ربهم احد به اين كه تمام امورات وارده را از موت و حياة نعمت و نقمت يسر و عسرت سقم و صحت بلا و ابتلاى خود را از او دانسته و خواسته كما قال الخليل عليه السلام هو يميتنى و يحيين و هو نضحكنى و يبكين و اذا مرضت فهو يشفين و اطمع ان يغفرلى خطيئتى يوم الدين لذا ورد فى الدعاء يا من خلقتنى فسوانى يا من رزقنى و ربانى يا من اطمعنى و سقانى يا من قربنى و ادنانى يا من عصمنى و كفابى يا من حفظنى و كلانى يا من اعزنى و اغنانى يا من وفقنى و هدانى يا من انسنى و اوانى يا من اماتنى و احيانى كما قال تعالى و ما بكم من نعمة فمن الله ثم اذا منكم الضر فاليه تجارون ثم اذا كشف الضر عنكم اذا فريق منهم بربهم يشركون لذا قال تعالى فى موضع اخر و اذا الارض مدت و اذنت لربها و حقت يعنى استماع و امتثال نمود ارض به حسب تكوين امر حق را در امتداد و انبساط و حق يعنى واجب است از براى او كه يسمنع امره اذهى مخلوقة لله تعالى و اما حق الله بمعنى الواجب و اللازم و اما حق العباد فهو بمعنى الجدير من حيث ان الاحسان الى من لم يتخذ ربا سواه مطابق للحكمه قوله تعالى و كان
حقا علينا نصر المؤمنين اى ايجابا حققت عليه القضاء و اما حق المخلوق بر خالق خود اين است كه مادامى كه آنها را به خلاف اراده و ميل طبيعى آنها به حيات مستعار دنيويه محبوس نموده بر او است كه هر كس را به قدر لياقت و استحقاق خود تمام مايحتاج كه اسباب تعيش او است كما هو حقه برساند تا انقضاى اجل مسمى بمفاد و ما من دآبة الا على الله رزقها چه خلق عيال الله اند به مقتضاى الخلق عيال الله احبهم الى الله انفعهم لعياله و ابغضهم الى الله اضرهم لعياله و بر معيل است عقلا و عرفا ايصال رزق و ما يحتاج عيال الحق من اسماء تعالى و هو الموجود المتحقق وجوده و الهية و هو واجب الوجود لان الشى ء بالحصر العقلى اما واجب الوجود و هو الذى ثبت وجوده بذاته من غير علة و لا يطرد عليه العدم باى نحو كان و واجب الوجود بالذات واجب الوجود من جميع الجهات اى واجب العلم والقددة واجب الارادة قديم بالذات لانه ان كان حادثا يلزان يكون محتاجا الى محدث و المحتاج الى الشى ء لا يكون واجبا بذاته و يجبان يكون صفاته واجبة عين ذاته لانها ان كان زائدة عارضا عليه كان مفتقرا الى العلة و العلة اما ذاته او غير ذاته ان كان عين ذاته لزم ان يكون عين الذات فاعلا و منفعلا و ان كان غير ذاته و الغير اما واجب اخرى و اما ممكن على الاولى لزم تعدد الواجب و على الثانى احتياج الواجب فى اوصافه و كمال ذاته الى الممكن تعالى عن ذلك علوا كبيرا و اما ممكن الوجود او ممتنع الوجود والممكن هو الذى يكون الوجود و العدم الى ذاته مساويا و فى وجوده محتاجا الى الواجب حتى يطرد عنه و يسلب انحاء العدم و يرجح طرف وجوده على طرف عدمه و هو امكان
الخاص و اجزاء العالم داخل فى تحت هذا الامكان و الممكنات فى حكم ممكن واحد محتاجة الى مرجح زائد على ذاته قوله عليه السلام و باسمك العظيم الذى امرت رسولك ان يسبحك به اولا بدان كه اسماء الله كثير است به اعتبارى سيصد و شصت و به اعتبارى تسعه و تسعين اسما و كلها حسنى كما قال تعالى و الله الاسمآء الحسنى فادعوه بها لكن بعضها حسن و بعضها احسن زيرا ك پاره از آنها جامعه معانى كثيره اند و بعضى دال بر معنى مفرده آن كه دلالت بر معانى متعدده دارد اسم اعظم است چون لفظ الله و به وجهى ديگر اسماء او تعالى يا دلالت بر ذات مى نمايد فقط از دون اعتبار امرى يا دلالت بر ذات مى كند به اعتبار امرى و آن امر يا اضافه است فقط يا سلب فقط يا اضافه و سلب كه بدوا چهار قسم مى شود اول كه دلالت بر ذات فقط نمايد آن لفظ الله است كه آن اسمى است موصوف به جميع كمالات ربانية المنفرد بالوجود الحقيقى به واسطه آن كه هر موجودى سواى حق سبحانه غير مستحقق است از براى وجود بذاته بلكه استفاده وجود از غير مى نمايد كه در ورقه قبل مذكور شد و قريب به اين اسم لفظ حق است در صورتى كه اراداه شود به اودات من حيث هو الواجب الوجود چه معنى حق دائم الثبوت است و الواجب ايضا هو الثابت الدائم غير قابل للعدم و الفناء فهو حق بل احق من كل حق و ثانى از اسماء كه دلالت بر ذات نمايد به اضافه مثل قادر از باب آن كه به اضافه به سوى مقدور فعليت يابد قدرت به تاثير و العالم فانه اسم للذات به اعتبار انكشاف الاشياء له و الخالق فانه اسم للذات به اعتبار تقدير الاشياء و البارى اطلق على الذات باعتبار اختراعه و ايجاده والمصور به اعتبار انه مرتب صور المخترعات باحسن ترتيب و الكريم به اعتبار و انه
اسم للذات به اعتبار انه اعطا السؤالات و العفو عن السيئات والعلى اسم اسم للذات به اعتبار انه فوق ساير الذوات و العظيم اسم للذات به اعتبار تجاوزه عن حد الا دراكات الحسية و العقلية و الاول به اعتبار سبقه على الموجودات والاخر باعتبار صيرورة الموجودات اليه والظاهر اسم للذات باعتبار دلالة العقل على وجوده و الباطن فانه اسم للذات به اعتبار عدم ادراك الحس و الوهم له و ثالث از اقسام اسماء ما يدل على الذات باعتبار سلب الغير الغير عنه مثل لفظ واحد به اعتبار سلب شريك و نظير و الفرد به اعتبار سلب الحاجة والقديم به اعتبار سلب العدم و السلام به اعتبار سلب العيوب و النقايص والقدوس به اعتبار سلب ما يخطر بالبال عنه و رابع از اقسام اسماء به اعتبار اضافه و سلب با هم چون اسم حى فانه مدرك الفعال الذى لا يحقه الافات و الواسع به اعتبار سعة علمه و عدم فوت الشى ء منه و العزيز الغالب الذى لا نظيرله والرحمن اسم للذات باعتبار اعطاء الرزق بعموم خلقه بحيث لا يخرج عن تحت شمول رزقه و انعامه احد والرحيم اسم للذات باعتبار احاطة رحمته و عنايته بخلقه و ارادبها لهم الخيرات پس آن اسم كه معصوم در فقره دعا عرض مى نمايد سؤال مى كنم تو را به آن اسم اعظم كه امر نموده رسول خود را به اين كه تسبيح و تهليل نمايد تو را به آن اسم اعظم جلاله ان الله است كه اسم موصوف به جميع صفات باشد چه معانى تمام اسما مذكوره در او منطوى بنحولف است بعد بدان كه هر يك از اسماء سيصد و شصت گانه كه در مقام ذات غيب الغيوبى مندرج دو لفظ الله است فردا فرد در او مقام ظهور و بروز فعلى در عالم مظهرى لازم است كه آثار آن اسم را
ظاهر نمايد لا قال مولينا على بن موسى الرضا عليه السلام قد علم اولوالالباب ان ماهنا لك لا يعلم الا بماههنا يعنى از آثار مظاهر اسماء كه در عالم شهادت است پى به حقائق اسماء غيبيه الهيه برده مى شود به موجب فخلقت الخلق لكى اعرف مثلا مظهر اسم سبوح و قدوس ملائكه اند كه ذات آنها منزه و مبرا از عموم نقايص عالم كون و فساد است و مظهر يا مدبر الكائنات و يا قاضى الحاجات و رفيع الدرجات افلا كند كه رفع حوائج مواليد ثلاثة نموده و به حركات و تدبير آنها هر يك به كمال لايق به خود رسند و بسايط خارجيه هر كدام مظهر اسمى از اسماء الله اند چون يا قهار كه مظهر او نار است و منفس الكروب هوا است و محيى الاموات ماء است و مظهر امين و حافظ ارض است كه از امينى خود رد مى نمايد به تو حبوب مدفونه را باضعاف مضاعف و مظهر يا سميع و بصير حيوان است و مظهر يا ضار و يا نافع ادويه جات ضاره و نافعه است الى غير ذلك كه هر يك حكايت اسمى از اسماء الله نمايند به خلاف انسان كه هيكل توحيد و مجمع تفريد و نوع الانواع و خليفة الله است دو ارض مظهر اسم جامعه الله است كه حاوى معانى و صفات كل است از اينجا است كه انسان كامل محمد صلى الله عليه و آله و سلم مى فرمايد من رانى فقد راى الحق كما قيل
هر آن نقشى كه بر صحرا نهاديم
تو نيكو بين كه ما نيكو نهاديم
چه آدم را فرستاديم بيرون
جمال خويش بر صحرا نهاديم
و فى القدسى يا آدم خلقت الاشيآء و خلقتك لاجلى قال الجامى
اى نسخة نامه الهى كه توئى
اى آينه جمال شاهى كه توئى
بيرون ز تو نيست آنچه در عالم هست
از خود بطلب هر آنچه خواهى كه توئى
قوله عليه السلام و بجلال وجهك الكريم الذى لا يبلى و لا يتغير و لا يحول و لا يفنى ان تصلى على محمد و آله بدان كه گاهى مراد به وجه خدا ذات
او است كه مى فرمايد كل شى ء هالك الا وجهه اى الا ذاته و جاى ديگر و يبقى وجه ربك ذوالجلال والاكرام كه آن وجه باقى و ذات سرمد ذوالجلال است يعنى صاحب جلال و صفات و اسماء قهريه است چون قهار و عزيز و منتقم و جبار و متكبر و ذوالجلال والاكرام است يعنى آن ذات مجمع صفات و اسماء جماليه است كما قيل
جمالك فى كل الحقايق ساير
و ليس له الا جلالك ساتر
و گاهى مراد از اطلاق وجه بر حق به اعتبارى اشاره به وجود منبسط است كه ظل ممدود و فيض مبسوط او است و سارى و جارى بر كل حقايق موجودات است يعنى فى العقل عقل و فى النفس نفس و فى الطبع طبع فى كل بحسبه زيرا كه آن وجه كريم و وجود منبسط القاب حسنى بسيار دارد كه به جهاتى بر او اطلاق مى شود كه من جمله مشتبه فعليه است كما ورد خلق الاشياء بالمشية و المشية بنفسها چه هر چيز از اعيان موجود به وجود است و وجود موجود بذاته لا بوجود اخر قول حكماء است الوجود الحق هو الله و الوجود المطلق فعله والوجود المعتيد اثره و آن وجود مطلق را به اعتبارى كه معرب مراتب غير است كلمه گويند چه كلمه معرب عمانى الضمير است و به اعتبارى او را نفس رحمانى و رحمة واسعه نامند و آن مضافا الى المهيات تسبيحات آنها است و مضافا الى الله كلمات تكوينى او و چنان كه از براى كلمات لفظيه مقاطع بيست و هشتگانه هجائيه است نيز از براى آن وجود ظليه و كلمه معنويه است اين مقاطع بيست و هشتگانه وجودى تكوينى اعنى العقل و النفس و الافلاك التسعة والاركان الاربعة و المواليد الثلثة و عالم المثال و المحولات التسع العرضية بالجملة پس داعى عليه السلام عرض مى نمايد به جلال آن وجه كريم خود كه اين
وجود منبسط باشد كه مظهر جلال و جمال تو است و به مظاهر و مراتب ظهور اين وجه خود كه بلا و كهنگى و تغيير و تبديل و تحويل و تحول و انتقال از حالى به حالى و فنا و نيستى به او راه ندارد چه كلما ثبت وجوده امتنع عدمه زيرا كه وجود مقابل عدم است و شى ء قابل مقابل خود نشود و اين اوصاف سخيفه بلا و فنا و تغيير و آفات كلا و طرا از لوازم ماهيت و مواد است كه بذاته خالى از تمام و به دفعات وجود و عدم فنا و بقا كون و فساد او را عارض شود و بالجملة به اين وجه باقى تو را قسم مى دهم كه رحمة و بركات خود را انا فانا بر روح پر فتوح سيد كائنات و آل اكرام او صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين مزيد فرما
قوله عليه السلام و ان تغنينى عن كل شى ء بعبادتك و ان تسلى نفسى عن الدنيا بمخافتك الغنا بمعنى الدفع و الانصراف و بمعنى ضد الفقر كا فى الحديث من استغنى بالله و عطائه يغنيه الله يعنى كسى كه طلب بى نيازى و كفايت نمايد در امور خود به خدا و عطاى خدا به اين كه مكفى بداند خدا را كفايت مى كند او را خدا يعنى خلق فى قلبه غنى او يعطيه ما يغنيه عن الخلق و الغنى من اسمائه تعالى هو من لا يحتاج الى احد و كل يحتاج اليه لا يشارك فيه غيره العبادة كمامر سابقا هى غاية الخضوع و التذلل و هذا الحال لا يليق الى غير الله بل منحصرة فيه كما استفاد من تقديم ما هو حقه التاخير اعنى ضمير اياك نعبد كه مفعول و حق او تاخير از فعل است و تقديم او افاده حصر مى نمايد و رسوم العبادة من العبد لله ثلثة انواع الاول ما يجب على الابدان كالصلوة و الصيام والسغى فى المواقف الشريفة لمناجاته تعالى كالمعابد و
والكعبة و المشاهد المتبركة و عبادت واقعى كه نتيجه عبادات صورى است آن ذكر قلبى او است چه اگر صورت اعمال مفروضه و مناسك واجبه باشد بدون تذكر قلب شبح بى روح و شجر لا ثمر است كما قال تعالى اقم الصلوة لذكرى يعنى علت غائى او ذكر است لذا ورد لا صلوة ثم الا بالحضور اى حضورا القلب كه توجه و ذكر قلب است السلا بمعنى الكشف و الازالة يقال سلانى من همى اى كشفه عنى والسلوى النعمة و الرفاهية يقال هو فى سلوة من العيش اى فى رفاهية نعمة و ايضا سلوت بمعنى صبرت ولى در ما نحن فيه معنى اخير مناسب است پس مفاد فقره دعا آن كه انصراف بده و كفايت و دفع نما مرا از توجه به هر شى ء به اشتغال به عبادت خود از اهتمام به غير براى جلب نفع و دفع ضرر و تسليه و صبورى بده نفس مرا از دنيا و حب شهوات به سبب ايجاد خوف خود در قلب من يعنى خوف خود را حاجز و مانع من قرار بده از توجهات در طلب تمتعات دنيا كه داثر و زائل است چه طالب مولى و معرض از ما سوى دنيا من غير رام بد لازم و ظل لا ينفك او است كما فى الحديث القدسى يا دنيا اخدم من خدمنى و اخذل من خدمك بخلاف طالب دنيا و معرض از مولى كه خاسر از هر دو و له معيشة ضنكا است
قوله عليه السلام فاليك افر و منك اخاف و بك استغيث الفرار الهرب قوله تعالى ففروا الى الله اى من معصيته الله الى طاعته و من عقابه الى رحمته من كلام الحكماء الفرار الى الله الاقبال عليه و توجيه السير اليه و هو على مراتب اولها الفرار من بعض آثاره الى البعض كالفرار من اثر غضبه الى اثر رحمته و الثانى ان يفرا العبد عن مشاهدة الافعال و يترقى
فى درجات القرب الى مصادر الافعال فيفر من بعضها الى بعض كما يستعاد من سخطه بعفوه الثالث ان يترقى عن مقام الصفات الى ملاحظة الذات فيفر منها اليه چنان كه جمع فرموده پيغمبر صلوات الله و سلامه عليه اين مراتب مذكوره و افقال فى سجوده اعوذ بعفوك من عقابك ثم قرب و غنا عن مشاهدة الافعال و يترقى الى مصادرها و هى الصفات و قال و اعوذ برضاك من سخطك ثم يترقى عن مشاهدة الصفات و اقترب الى ملاحظة الذات و قال و اعوذ بك منك و هذا فرار منه اليه و هو مقام الوصول و لما صول الى انتهاء مقام القرب و انقطع عن الوجود النفسى و عن كل ما سواه و لم يرفى الوجود غير الله قال لا احصى ثناء عليك انت كما اثنيت على نفسك كما قيل
قرب نه آن پايين به بالا رفتن است
قرب حق از قيد هستى رستن است
و بك استغيث در عنوان دعا استغاثه اى طلب منه الاغاثة و منه يا غيات المستغيثين انت الغياث المستغاث و طلب غوث و يارى اولا از عدو باطنى است كه نفس اماره بالسوء باشد كه اعدا عدو انسان است زيرا كه متابعت او در هوى و جلب شهوات موجب دخول نار است كما ورد حفت النار بالشهوات لذا قال صلوات الله عليه الغوث الغوث اى الامان الامان خلصنا من النار قوله عليه السلام و اياك ارجو و لك ادعو و اليك الجا الرجاء بمعنى الخوف كما قال تعالى لا يرجون لله و قارا اى لا يخافون لله عظمة والرجاء ايضا التاخير قال تعالى ارجه و اخاه اى اخره و لا تعجل بقتله و لا يقبل دعوته و الرجاء الامال و الاميد و هذا المعنى الاخير مناسب لما نحن فيه و الرجاء بهذا المعنى قسمان ممدوح
و مذموم و الممدوح منه الرجاء الى الله حالكون رجاء المرجى مقرونا بالطاعات و اتيان اعمال الخير و المذموم منه ان يكون مع اقترانه بسوء الاعمال و يقال انى ارجوا الله ان يغفرلى و يعطينى و لا يعلم ان المشروط ينتفى بانتفا الشرط كما قال مولى اميرالمؤمنين عليه السلام ترجو النجاة و لم تسلك مسالكها ان السفينة لا تجرى على اليبى و فى الحديث يدعى ان يرجوا الله اليه كذب و العظيم ما باله لا يثبين رجائه فى عمله و فيه ذم من يرجوا الله بلا عمل كالمدعى للرجا الدعاء هو العبادة له لانها هى الاقبال عليه و الاعراض عما سواه يقال ادعوه دعاء اى ابتهلت اليه بالسؤال و رغبت فيما عنده من الخير و فى حديث عرفه اكثر دعائى و دعاء الانبياء قبلى لا اله الا الله وحده لا شريك له له الملك و له الحمد و هو على كل شى ء قدير و الدعاء الذى علمه جبرئيل ليعقوب فرد الله ابنه هو يا من لا يعلم احد كيف هو الا هو يا من سد السمآء بالهواء و لبس الارض على الماء و اختار لنفسه احسن الاسماء اتنى بكذا انما سمى التهليل و التحميد و التمجيد دعاء لانه بمنزلة فى ستيجاب ثواب الله و جزائه قوله عليه السلام و اليك لجاء وبك اثق و اياك استعين اى انت حصنى و حصن من سواى يلجؤن اليك و يتحصنون فيك و لا ملجا و لا مخلص و لا مهرب و لا ملاذ لمن طلبه الا اليك و الجاء اليه اى اعتصم به و الجائت ظهرى اليك اى اعتمد فى امورى بظهره اثق من الوثوق و هو كلما بها من الامن الميثاق اليمين المؤكد والعهد قوله تعالى و اخذنا منكم ميثاقا غليظا اى عهدا وثيقا و ورد كل يمين فيها كفارة الا ما كان من عهد او ميثاق اى الا ما يتعهد
به الانسان و يلتزمه لغيره فانه لا كفارة له سوى الوفاء به و ايضا و ثقتا الشى ء توثيقا اذا ربطته و شددته و منه الحديث اذا مات المومن و ثقه ملك الموت و لو لا ذلك لم يستقر در تاويل اين حديث شريف وجوهى از معانى مستنبطه است من جمله آنچه را كه گفته اند بعضى از حكماء كه فهم آن تطبيق تاويل اولا مسبوق است به دانستن مقدماتى از جمله آنها آن كه بايد دانست اولا كه حيوة دنيويه نسبت به حيوة اخرويه كه دار حيوان و نفس حيوة و حيوة وصف ذات او است نه عارض بر او عين موت است چنان كه جائى توصيف نموده حيوة دنيا را به لهو و لعب كه امور بى فائده است كه لا حقيقة لها و قال و ما هذه الحيوة الدنيا الا لهو و لعب و ان الدار الاخرة لهى الحيوان لو كانوا يعملون و جائى حيوة او را عين موت خوانده كما قال تعالى انك ميت و انهم ميتون و از باب اتحاد معنى موت و نوم است كه الناس نيام فاذا ماتوا انبتهوا و ايضا اشاره به آن كه حيوة دنيا نسبت به حيوة آخرت موت است ما قاله تعالى اموات غير احيآء و ما يشعرون ايان يبعثون لان البعث الانتباه من النوم چنان كه از آيه مباركه استفاده مى شود هو الذى يتوفكم باليل و يعلم ما جرحتم بالنهار ثم يبعثكم فيه ليقضى اجل مسمى ثم يبعثكم فيه اى فى نهار كه مراد ايقاظ و انتباه از نوم است و نيز از جمله آياتى كه دلالت مى كند بر اتحاد نوم و موت آيه شريفه الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليها الموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى است يعنى خدا مى ميراند و قبض روح
مى نمايد نفوس را در حين موت يعنى وقت انقضاى اجل محدود و التى لم تمت فى منامها يعنى و نيز خدا آن نفسى را كه لم تمت يعنى نيامده و نرسيده انقضاى اجل طبيعى او قبض روح مى نمايد در نوم پس نفس در نوم و موت طبيعى حتمى در هر دو صورت در قطع علاقه از بدن دنيوى به وجهى واحد است نهايت فرقى كه دارند آن است كه در موت طبيعى فيمسك يعنى پس نگاه مى دارد آن نفسى را به كلى قطع علاقه از بدن نموده و قضى عليها الموت يعنى گذشته است بر او موت محدود و يرسل الاخرى يعنى ارسال مى نمايد ديگرى را كه نفس باشد در نوم دنيا كه نوم در نوم است در روز و يقظه به بدن خود الى اجل مسمى تا انتهاى اجل محدود معين و آن كه در حديث وارد است النوم اخ الموت برادر او است نه عين او به واسطه اين است كه در موت نفس از باب عدم استعداد بدن به كلى از او قطع علاقه نموده حتى آن قواى ضعيفه خسيسة خود را كه به امر خدا مستخدم و مادام الحيوة بر بدن گماشته شده اند از قبيل قوه لامسه و ماسكه و هاضمه و دافعه كه قواى نباتيه اند هم بالتبع نفس قطع علاقه مى نمايند ولى در نوم اگر چه اكثر قوى و جنود نفس از قبيل قوه سامعه و باصره و شامه و ذائقه و حس مشترك و واهمه و خيال و حافظه با نفس قطع علاقه كرده اند ولى هنوز آن قواى طبيعيه كه ذكر شد از جانب نفس به امر خدا در بدن باقى اند براى حفاظت او و الا بايد چنان كه بدن در نوم نمى بيند و نمى شنود نيز هضم غذاى ماكول و نگاه دارى او در معده هم ننمايد نمى بينى كه اگر سر خارى در نوم به بدن برسد لامسه درك نموده انسان متنبه و متالم مى شود پس به اين جهت
نوم اخ الموت است نه عين او و ديگر از مقدمات لازمه مربوطه به فهميدن حديث شريف آن كه بايد دانست كه مراد به ملك الموت در حديث كه مى فرمايد و اذا مات المؤمن و ثقه ملك الموت ملك بكسر لام مقصود است كه اشاره به ذات مقدس حق تعالى باشد نه ملك به فتح لام بنابر همان آيه الله يتوفى الانفس كه قبض نفوس را از ابدان نسبت به خود دهد نه به ملك به فتح لام چنان كه از كلمات على عليه السلام است اعلم ان مالك الموت هو مالك الحيوة و الخالق هو المميت و المبدء هو المعيد كه مالك و ملك موت خود و حق است بالحقيقة و نسبت دادن اين فعل را به ملك به فتح لام مجاز است و صحت سلب دارد پس بعد از اينها تاويل حديث شريف مذكور ان كه اذا مات المؤمن يعنى زمان موت مؤمن كه كون او است در حياة مجازى دنيا كه عين موت است نسبت به حيات آخرت وقوف و به بقاى او به واسطه اين است كه وثقة اى شدد و ربط الله تعالى الذى هو مالك الموت و الحياة روح بعلاقة البدن بالحكمة و التدبير الى انقضاء اجل مسمى محبوسة فى سجن الدنيا بنابر آن كه الدنيا سجن المؤمن و ابقائه فى البدن بسبب الحيوة و لو لا ذلك يعنى اگر نبود اين وثوق و ارتباط از جانب حق تعالى لم يستقر اى لا يستقر ابدا ساعة فى الدنيا الاشتياق روحه بالملاء و لقاء الله به واسطه درجه كمال يقين و معرفة مومن به آن عالم فوق و جنة الماوى و مؤيد اين تاويل است كلام على در عليه السلام ذكر علامات متقين لو لا اجل الله الذى كتب الله لهم لم يستقر ارواحهم فى ابدانهم طرفة عين شوقا الى الثواب و خوفا من العقاب چنان كه وقتى كه بر وجود مبارك پيغمبر صلوات الله و سلامه عليه نازل شد سوره مباركه اذا جاء نصر الله والفتح ك اشاره
و ايماء به انفتاح و گشادگى و انحلال روح مقدسشان از تعلق به تن باشد نه خبر فتح مكه و غيره فرمودند كه حق سبحانه و تعالى مژده موت و وصال و ترك علاقه تن و سجن دنيا را به من داده و عن قريب يعنى دو ماه ديگر از ميان شما مى روم چه نزول سوره در آخر ذيحجه در مراجعت از سفر حجة الوداع بود و دو ماه از او گذشته تقريبا خبر در شهر ربيع الاول را داد كما قيل
احمد آخر زمان را انتقال
در ربيع اول آمد بى جدال
اين است كه بعد از مژده از باب اشتياق بلقاء الله فرمودند من بشرنى بخروج الصفر فقد بشرته بالجنة قال المولوى قدس سره
بس رجال از نقل عالم شادمان
از بقايش شادمان اين كودكان
كما قال مولانا على عليه السلام والله ان ابن ابيطالب انس بالموت تبدى امه از اين است كه حق تعالى معيار ولايت و دوستى خود را تمناى موت قرار داده در صورت صدق اين داعيه و قال قل يا ايها الذين هادوا ان زعمتم انكم اوليآء لله من دون الناس فتمنوا الموت ان كنتم صادقين بالجملة پس اشاره به همين تاويل حديث شريف است ما ورد فى كلام الهى نحن خلقنا هم و شددنا اسرهم و اذا شئنا بدلنا امثالهم تبديلا يعنى ما به قدرت كامله خود خلق نموده ايم ابدان آنها را كه از عالم خلق است مقابل عالم امر و شددنا اسرهم يعنى و ما بعد از آن كه ارواح آنها را كه از عالم امر است انشا و ايجاد نموده و علاقه داده ايم به ابدان آنها شددنا اسرهم يعنى وثيق و محكم كرده ايم روح امرى آنها را به قيد ارتباط و تعلق چندى به اقتضاى حكمت و مصلحت به بدن دنيوى آنها براى كسب معرفت تا اجل مسمى و به واسطه آن كه آن روح لطيف از باب ارتباط به محل علوى خود قطع علاقه
و ارتباط از اين هيكل مظلمه و اعراض از محل كثيف مستعار خود ننمايد مربوط و مستحكم كرده ايم اسارة و قيد او را به تن كه فى الحقيقة اسيروار مقيد باشد كما قيل
جان گشاده سوى بالا بالها
تن زره اند و زمين چنگالها
چار مرغ اند اين عناصر بسته پا
مرگ و رنجورى و علت پاكشا
و اذا شئنا بدلنا امثالهم تبديلا يعنى زمانى كه خواسته و تقدير كرده ايم كه انتهاى اجل مسمى است تبديل مى نمائيم امثال و صور و هياكل آنها و يك نوع تبديل زيرا كه مثل چنان كه اطلاق مى شود بر شبيه و نظير كما يقال و فيكم مثله اى شبيه و نظيره و اطلاق مى شود بر صفت كما قال تعالى و الذين لا يومنون بالاخرة لهم مثل السوء اى الصفة الذميمة همچنين اطلاق مى شود بر صور و هياكل كما قال تعالى ما هذه التماثيل التى انتم لها عاكفون اى ما هذه الصور و الهياكل چنان كه در ما نحن فيه مراد از امثالهم هياكل است يعنى زمانى كه خواسته ايم تبديل مى نمائيم امثال و صور آنها را به اين كه صورة دنيوية را از آنها به سبب موت گرفته و صورت مثالى اخروى به آنها مى دهيم ولى مثلى است كه به اعتبارى عين او است چه شئيت شى ء بصورة او است نه به ماده او را به اعتبارى غير او است چه آن خصايص و اوصاف سخيفه دنيويه در آن صورت مثالى اخروى نيست از قبيل كون و فساد امراض و اسقام كسالت و كثافت قذارت و نوم و غيره از اينجا است كه وارد شده اهل الجنة جرد مرد زيرا كه معرى و مبرى و مجردند از عموم اين عوارضات دنيويه پس به لحاظى بعينها همان است نهايت كامل تر شده چنان كه سابقا فهميدى از حديث كه چون روح مؤمن را
از بدن دنيوى قبض نمايد محشور مى نمايد او را در آخرت به بدنى كه هر كسى او را ملاقات نمايد گويد هو و الله فلان بن فلان بارى مقصود اين است كه وثوق و ارتباط بيشتر براى نفس مؤمن است كه چون عالم و عارف به نشانه بهتر از اين عالم است لولا وثقة الله لم يستقر فى الدنيا طرقه عين ولى بخلاف كافر و جاهل كه چون سواى اين عالم محسوس عالمى را به يقين معتقد و قائل نيست لهذا دنياى حسيس را كه مزبله عارفين است جنة خود قرار داده و كمال كراهت را از موت و ترك علاقه از محبوب خود دارد كما قال تعالى و لا يتمنونه ابدا بما قدمت ايديهم و الله عليم بالظالمين هر چند كه او را در اين غفلت و جهالت نخواهند گذاشت طوعا را عنب نيست لابد كرها كما قال تعالى قل ان الموت الذى تفرون منه فانه ملاقيكم ثم تردون الى عالم الغيب و الشهادة فيبنكم بما كنتم تعملون قوله عليه السلام و بك او من و عليك اتوكل و على جودك و كرمك اتكل بك او من مى شود از امانت و امنيت گرفته شود يعنى به تو امينم و تو را موتمن خود قرار داده ام يقال ائتمنه على الشى ء اى جعله امينا كما قال تعالى فليؤد الذى ائتمن اما منته والامنه الذى يثق بكل شى والامن الامان قال تعالى لهم الا من اى الامان چه حق تعالى مؤتمن انسان است يعنى اگر عبد امانت و وديعه در دنيا به او سپارد در آخرت رد نمايد او را به اضعاف مضاعف كما فى الدعاء اللهم انى اودعتك يقينى هذا و ثبات دينى و انت خير مستودع فرده على وقت حضور موتى و عند سؤال منكر و نكير و المؤمن من اسمائه تعالى سمى الله المومن
لانه يؤمن من عذابه من اطاعه و ايضا فى دعاء اخر و اخرجنى من الدنيا امنا اى من الذنوب التى بينى و بينك بان توفقنى للتوبة منها قبل الموت و من التى بينى و بين خلقك بان توفقنى للخلاص منها و لا تؤمنى مكرك و الامين المؤتمن على الشى ء و منه محمد صلى الله عليه و آله امين الله على رسالته و مى شود بك او من از ايمان مراد باشد كه آن تصديق بالله است بان يصدق بوجوده و بصفاته و ايمان برسله بان يصدق انهم صادقون فى ما اخبروا به عن الله و بكتبه بان يصدق انها كلام الله و مضمونها حق و بالبعث و الصراط والميزان والجنة و النار و بالملائكة بانهم موجودون و عباد مكرمون لا يعصون الله ما امرهم و يفعلون ما يؤمرون و قد سئل عن ادنى ما يكون العبد مؤمنا فقال فقال يشهد ان لا اله الا الله و ان محمدا عبده و رسوله و يقر بالطاعة و يعرف امام زمانه التوكل فى عنوان الدعاء هو انقطاع العبد الى الله فى جميع ما يامله عن المخلوقين و التوكل عليه العلم بان المخلوق لا يضر و لا ينفع و لا يعطى و لا يمنع و استعمال الياس من الناس فاذا كان العبد كذلك لم يعمل الاحد سوى الله و لم يطمع فى احد سوى الله لذا قال تعالى و من يتوكل على الله فهو حسبه ان الله بالغ امره قد جعل الله لكل شى ء قدرا پس معناى توكل حقيقى عباد بر خدا چنان كه اميرالمؤمنين عليه السلام فرموده به اين است كه خود را به كلى عرى و برى نموده از حول و قوة خود در امورات وارده و مكتسبه و انتظار بكشند ما ياتى به القدر را چه خدا بالغ و رساننده است هر
امرى از امورات قضائيه و قدريه خود را در زمان معين محدود خود قد جعل الله لكل شى ء قدرا يعنى براى وصول و ايصال مقدرات خود قدر و زمانى و اندازه مخصوصى قرار داده كه از آن قدر و اندازه ابدا تغيير و تبديلى نيست كما قال تعالى لن تجد لسنة الله تبديلا و لن تجد لسنة الله تحويلا چه عباد صابر و شاكر باشند و چه جامى و منكر خدا كشتى آنجا كه خواهد برد لذا قال على عليه السلام كن ابدا راضيا بما ياتى به القدر و على جودك و كرمك اتكل در فقره دعا به جود و كرم عميم تو اتكال دارم يعنى اعتماد دارم يقال فلان و كل اليه الامر اى فوضه اليه يعنى چون تو ولى و اولى به تصرف در امور منى لهذا من به مقتضاى عبوديت محضه كه كل ما فى يده كان لمولاه تفويض امور خود را در حركات و سكنات عموما به تو مى نمايم لانك لا تريد بعبادك الا خيرا و ما يصلح بحالهم كما قال تعالى افوض امرى الى الله ان الله بصير بالعباد و كما اخبر الله تعالى عن لسان يوسف الصديق عليه السلام قد اتيتنى من الملك و علمتنى من تاويل الاحاديث فاطر السموات و الارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين يعنى چون تو ولى و سيد و مولى و مالك و اولى به تصرف در امور دنيوى و اخروى منى به اين كه در دنيا اتيتنى من الملك يعنى عطا كرده اى به من بعضى از ملك و سلطنت و استيلاى بر ملك مصر را و تو تعليم نموده به من بعض از تاويل احاديث را كه پاره اى از معانى و تاويلات اخبار كتب سماويه كه بر انبياء سلف نازل شده يا اين كه تعليم كرده به من از تاويل احاديث كه مراد تعبير رؤيا باشد چه رؤياى صادقه حديث و الهام ملك است كا اخبر
به پيغمبر صلوات الله و سلامه عليه و آله ان فى امتى مكلمين و محدثين كه هر دو به صيغه مفعول است يعنى اولياء عرفاء از امت من تكلم كرده شده گان و حديث شده گان اند به كلام و حديث ملك به نحو خواطر ربانى و الهامات فاطر السموات والارض يعنى اى فاطر و مبدع سموات و ارض و موجد و منشائها من غير مثال كه من به تدابير و تصرفات تو در دنيا به اين رتبه و مقام فايض و نائل شده ام پس به اعتبار اخر هم بعد از انقضاى اجل مسمى توفنى مسلما يعنى به ميزان مرا در حال تسليم و انقياد و ملحق نما به صالحين از اباء گرام خود بالجمله از اينجا است كه در آيه شريفه فرمايد مثل الذين اتخذوا من دون الله اوليآء كمثل العنكبوت اتخذت بيتا و ان اوهن البيوت لبيت العنكبوت لو كانوا يعلمون يعنى آنهائى كه از باب نقصان معرفت و عدم توكل و علم به نفوذ تاثير و عموم قدرت حق سبحانه و تعالى در ذرات موجودات عالم كون و فساد بمشية ازليه به عقايد فاسده خود غير خدا را مؤثر در جلب نفع و دفع ضر خود دانسته مثل و حال آنها شبيه به حال عنكبوت است كه اخذ نمايد براى منافع و محافظت خود خانه و حال آن كه سست ترين بيوت بيت عنكبوت است كه به بادى متلاشى شود لذا قال تعالى قل من رب السموات و الارض و ما بينهما قل الله قل افاتخذتم من دونه اولياء لا يملكون لانفسهم نفعا و لا ضرا يعنى در صورتى كه اولياء شما براى نفس خودشان مالك و متصرف نفع و ضر و موت و حياة نيستند و بدون ميل و اراده نفسى آنها به اقتضاى مشية ازليه هر يك از اين واردات در موعد مقرره به آنها
مى رسد پس چگونه شما از آنها جلب منفعت و دفع مضرت خود را متوقعيد كما قيل
ذات نايافته از هستى بخش
كى تواند كه شود هستى بخش
لذا قال الداعى عليه السلام و على جودك و كرمك اتكل اى اعتمد و ايضا يقال و كله الى نفسه اى خلاه و نفسه و رجل و كله الله الى نفسه اى خلا بينه و بين شيطانه و هو مقصود بالضلال لذا ورد فى الدعاء اللهم فاطر السموات والارض عالم الغيب والشهادة انى اعهد اليك فى هذه الحيوة الدنيا بانى اشهد بان لا اله الا انت وحدك لا شريك لك و ان محمدا عبدك و رسولك فلا تكلنى الى نفسى تقربنى الى الشر و تباعدنى من الخير و انى لا اثق الا برحمتك فاجعل عندك عهدا توفيته و يوم القيمة انك لا يخلف الميعاد فلا تكلنى الى نفسى چه اگر تحميل كنى مرا بر نفس خودم به آن كه واگذارى بين من و بين نفس اماره بالسوء المعبر عنها بالطاغوت لانها كثير التجاوز عن حدود الله تقربنى الى الشريعتى در آن وقت نزديك كرده اى مرا به سوى شرورى كه لازمه متابعت شهوات و پيروى هواى نفس است و دور نموده اى مرا از هر چيزى لان النفس والشيطان لا يميل بطبعهما ابدا الى خير چه اگر نفس بطبعه مايل و راغب به صدور طاعات و اعمال حسنه بود ابدا محتاج به ارسال رسل و انزال كتب نبود پس به واسطه جلوگيرى و فواحش هر نفسى از نفوس ناقصه شقيه بر هر نفس عالمه فوق او لازم شده امر به معروف و نهى از منكرات را و لذا قال تعالى فلو كان من القرون من قبلكم اولوا بقية ينهون عن الفساد فى الارض الا قليلا ممن انجينا منهم و اتبع الذين ظلموا ما اترفوا فيه و
كانوا مجرمين اولا بدان كه اولو بقية در آيه شريفه مراد صاحبان علم و معرفت و تميز و طاعت اند چنانچه در وصف ائمه هدى است انتم اولوا تقية الله فى عباده يعنى شمائيد رحمة خدا و منبع معارف و مصدر طاعات الهيه بين عباد كه منت گذاشته بر آنها به وجود شما براى هدايت و ارشاد عباد خود و مترف در آيه متنعم و متلذذ در عيش و رفاهيت در متابعت شهوات مراد است و از مجرم اثم و مفسد و مذنب و منقطع عن الحق الى الباطل مراد است پس بعد از ترجمه لفاف الفاظ مفرده آيه تفسير و ما حصل آيه شريفه آن كه فلو لا كان من القرون من قبلكم اولوا بقية الى اخره يعنى پس چرا نبايد باشد از قرون ماضيه و امم سالفه قبل از شما اولوا تقية يعنى صاحبان تميز و طاعت و رحمت كه عالمين و ناصحين اند الا قليل از آن كسانى كه نجات داديم از ايشان يعنى از امم قبل شما چه هر قوم و امتى را از امم كه خداوند به واسطه عصيان آنها بلاى هلاكت و استيصال نازل مى فرمود عموما هلاك مى شدند الا قليلى از اهل تميز و طاعت كه ناهى ديگران بودند از عصيان باقى مى ماندند كه باز آن معدود قليل در مرور ازمنه و دهور تناسل و توالد نموده از نسل آن قليل كثير پيدا مى شد باز فلما طال عليهم الامد قست قلوبهم يعنى چون امتداد مدت نزول عذاب بر آنها طولانى مى شد قاسى مى گرديد قلوبشان به اعراض از خداوند و اقبال بر شهوات به حدى كه مستوجب هلاكت مى شدند الا معدود محدودى از اهل ايمان و تميز و طاعت كه ناهى ديگران بودند باقى مى ماندند و لقب آن اولوا تقية
در هر دوره نبى بود و عدد آنها كه ناهى از منكرات بودند در هر دوره چون قليل بود لهذا مى فرمايد فلو لو كان من القرون الخ يعنى چرا بايد آنها در هر دوره قليل باشند كه نهى نمايند سترفين و متلذذين و متنعمين از ظلمه و جهال را از فساد در روى ارض و به واسطه قلت ان ناهيان متابعت نمايند جهال و عوام آن چيزهائى را كه متلذذاندازد از منكرات و نيل شهوات نفسانى و كانوا مجرمين يعنى و باشند به واسطه متابعت شهوات مجرم اى منقطعين عن الحق و الزاعنين الى الباطل حتى يستوجب العقوبة و الهلاك لذا بعد از اين فرمايد و ما كان ربك ليهلك القرى بظلم و اهلها مصلحون چه اصلاح و نصيحت انسان اولا نفس خود را و ثانيا ابناء جنس را به مقتضاى قوا انفسكم و اهليكم نارا وقودها الناس والحجارة آن امر به معروف است كه عبارت باشد از ترغيب و تعليم به اخلاق حميده و اوصاف مرضيه از علم و تقوى و زهد و ورع و صدق كه اخلاق ملائكه و اوصاف انبياء است و نهى از منكرات كه ردع وضع از اخلاق و اعمال شياطين و اشرار باشند چنانكه ماثور است كه از جمله طاعات و عبادات شرعيه بعد از صلوة چيزى معادل اين طاعت اعنى امر به معروف و نهى از منكر نيست لذا قال النبى صلى الله عليه و آله من امر به معروف و نهى عن المنكر كان خليفة الله فى ارضه و خليفة رسول الله و خليفة كتاب الله چه حق تعالى وديعه گذاشته در نفوس بشريه قواى اربعه الشهوية البهيمية و الغضبية السبعية و الوهمية الشيطانية و العقلية الملكية و اين قوة اخير محتاج نيست تهذيب به واسطه آن كه از نتايج ارواح قدسيه است اما سه قوه ديگر محتاج به تاديب و
تهذيب اند در تحت قوانين شرعيه و عقل و نهى از فحشاء در كلام الهى عبارت از منع تحصيل لذات شهويه خارج از اذن شرعيه است و نهى از منكر عبارت از افراط آثار قوه غضبيه است از ايذاء ناس و ايصال شر به سوى آنها از دون استحقاق و نهى از بغى اشاره به منع از افراط قوه وهميه است از ترفع و حب رياست و جاه و علت ظهور و بروز اين آثار و صفات متقابله متضاده در انسان كه خليفة الله است در ارض از باب آن است كه در حق تعالى صفات و اسمآء متضاده اى است از قبيل لطف و قهر رحمت و غضب هادى و مضل به ازاى آنها در انسان ظهور علم است و جهل نور و ظلمت هدايت و غوايت سعادت و شقاوت توفيق و خذلان ملائكه و اخيار مظهور نور و علم و قرب و اهل جنةاند شياطين و اشرار مظهر ضلالت و جهالت و بعد و اهل نارند و قلب انسان كه لطيفه ربانى است چون مرءات دو رو ا ست وجهى به عالم ملكوت دارد و وجهى به عالم ملك و از براى او دو قوه علميه و دو قوه عمليه است اما دو قوه علميه او اولا قوه عقليه است كه به حسب فطرت از ملائكه است و ثانى قوه وهميه است كه به حسب فطرت اوليه شيطان است و از براى اين رو قوه اعنى قوه عاقله كه از سنخ ملائكه و امر به معروف و ناهى از منكر و قوه وهميه كه شيطان انس است و امر و راغب به فحشاء و منكر و متعدى و متمرد از حدود الهيه و جالب عموم مكروهات و عقوبات است رياست و حكومت و سلطنت است مادام العمر در وجود انسان دنيوى كما اخبر الله تعالى عن لسان ايوب عليه السلام قال رب انى مسنى الشيطان بنصب و عذاب چه نصب عبارت از امراض و اوجاع و اسقام
بد نيست و عذاب عبارت از هموم و غموم روحانى است كه آنها را عموما منشا و مصدر شيطان نفس اماره بالسوء است كه اعداعد و مبين است چنان كه مشهود اولوالابصار است كه آنچه بليات جسمانى و روحانى به انسان مى رسد به واسطه بتايعت طاغوت نفس است كما قال تعالى والذين كفروا اوليائهم الطاغوت يخرجونهم من النور الى الظلمات چه ولى در اينجا به معنى امير و حاكم و مستولى و اولى به تصرف در امور مراد است و طاغوت از طغيان و تجاوز از حدود است كما قال تعالى ان الانسان ليطغى ان راه استغنى و نور اطلافاتى دارد از ظاهر و باطن تاويل و تفسير ظاهر او نور حسى است از نور شمسى و قمرى و كوكبى و سرحى كه ظاهر بالذات و مظهر غير است و تاويل نور اطلاق بر علم است كه ما به الانكشاف اشياء است و مقابل او جهل است چه جاهل محجوب و مستور است از معرفت حقايق اشياء لذا قال تعالى فى موضع و ما يستوى الاعمى و البصير و لا الظلمات و لا النور و فى موضع هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون و ديگر اطلاق نور بر ايمان است از آنجائى كه حقيقت ايمان ايقان است و يقين نتيجه علم و معرفت است و نقيض او كفر است كه به حسب لغة به معناى ستر و غطاء است و ثالثا اطلاق نور بر وجود است كه ظاهر و موجود است بذاته و مظهر و موجد مهيا است كه ظلمات اند كما قيل فى حقها
ظلمات اند محو گشته به نور
مومهااند در گرفته به نار
قال تعالى الله نور السموات والارض اى وجود السموات والارض و گاهى استعاره مى شود از ابتهاج و سرور و انبساط به نور و از شدايد و امورات شاقه صعبه به ظلمت كما قال تعالى قل من ينجيكم من ظلمات البر و
البحر تدعونه تضرعا و خفية لئن انجيتنا من هذه لنكونن من الشاكرين قل الله ينجيكم منها و من كل كرب ثم انتم تشركون كه از شدايد و عقوبات كه در بر و بحر طارى انسان مى شود تعبير به ظلمات فرموده چه وجه قلب را كدر و مظلم مى نمايد چنان كه ضمير منها بظلمات خاصه واقعه راجع است و من كل كرب بساير ظلمات متوقع الحصول فى المستقبل پس بعد از اين مقدمات تاويل آيه مباركه كه مؤيد مطلب سابق است آن كه كسان كفار و جهال ولى و فرمانفرما و اولى به تصرف در وجود آنها نفس طاغوت است زيرا كه كثير الطغيان و متمرد از قوانين الهى است كه تابعين خود را همه اوقات خارج مى نمايد از حال بهجت و سرور به سوى ظلمات و بليات بدنى و روحى با اين همه توصيه و تاكيدات الهى كه الم اعهد اليكم يا بنى آدم الا تعبد الشيطان انه لكم عدو مبين بالجمله براى هر يك از اين دو قوه اعنى عاقله و واهمه كه در مملكت بدن داعيه حكومت و رياست دارند حق تعالى جنود و اعوانى از ملائكه و شياطين قرار داده كه آنها به تقويت جنود خود مادام العمر در معركه قلب مشغول مدافعه و مخاصمه اند و در عاقبت فتح و غلبه كه براى هر يك از آن دو حاصل شد مملكت قلب به تمامه در حيطه تصرف او است اما جنود عاقله اولا عفت است كه آن سياست قوه شهويه باشد از آن كه او مستولى شود در طرف افراط كه اسمش شره است و يا مطموس و مقهور شود به كلى در طرف تفريط كه اسمش خمود است و هر دو مذموم دوم شجاعت است كه تعديل قوه غضبيه است از حد افراط كه قهور است و از تفريط كه جبن است و هر دو مذموم و سيم از جنود عاقله
حكمة است كه اصلاح قوه فكريه و ادراكيه باشد از حدت او كه اسمش جزيره است در استنباط دقايق حيل شيطان در تفريعات علوم جزئيه فرعيه كه ضرها اكثر من نفعها و از جمود و خود او كه بلاد تو است و هر دو مذموم بارى در انبيا و قاطبه اولياء و اخيار عليهم السلام جنود عاقله و حزب ملائكة كه حزب الله اند غلبه يابند كه الا ان حزب الله هم الغالبون و در فسقه و جهله و اشرار و كفار حزب شيطان غالب شود به مقتضاى قوله تعالى استحوذ عليهم الشيطان فانسهم ذكر الله على الجمله از ظهور و غلبه اين اوصاف حميده كه جنود عاقله اند در انسان محقق شود ملائكه راسخه كه تعبير مى شود از او به عدالت كه او است صراط مستقيم و ميزانى كه انزل الله على رسوله و قال الا تطغوا فى الميزان كه اقتصاد در كليه امور باشد كه خير الامور اوسطها كما قيل
عدالت چون صراط مستقيم است
ز هر دو جانبش راه جحيم است
نظرات کاربران (0)